برهان جهان‌شناختیِ حدوث و قدم که به «برهان کلامی» نیز معروف است، استدلالی است که بر اساس فرضیّۀ «حدوث و آغاز زمانی عالم» و قاعدۀ «احتیاج هر موجود حادث (= نوپدید) به علّت و مُحدِث (= پدیدآورنده)» وجود آفریدگاری را برای عالم اثبات می‌کند. ازاین‌رو، هر تقریری از برهان حدوث و قدم، دست‌کم، مشتمل است بر دو مقدّمه: یکی حدوث عالم، و دیگری، نیازمندی حادث به علّت و مُحدِث. این دو مقدّمه، ناظر به دو مسئلۀ اساسی فلسفی و طبیعی است:
نخست اینکه: آیا جهان هستی همیشه وجود داشته است (یعنی قدیم است) یا اینکه در زمان و مقطعی خاص به وجود آمده است (یعنی حادث است)؟
دیگر آنکه: اگر جهان هستی در زمانی خاص به وجود آمده است، آیا پیدایی و حدوثش در آن مقطع و زمان خاص، علّت و سببی داشته یا نه؟
برهان حدوث و قدم از پیشینه‌ای دراز در تاریخ اندیشه‌های خداشناسانۀ انسان برخوردار است و در شمار استدلال‌های دیرین و سنّتی متکلّمان ادیان گوناگون برای اثبات وجود خداوند قرار داشته. در کلام اسلامی و یهودی و مسیحی تقریرها و تحریرهای مختلفی از این برهان مطرح شده است و در باب مقدّمات آن نیز مباحث ژرف و گسترده‌ای مجال طرح یافته.1

برای پیشینه و سرگذشت این برهان در کلام یهودی و مسیحی و اسلامی در قرون میانی نگرید به:

Davidson, Herbert A., Proofs for Eternity, Creation and the Existence of God in Medieval Islamic and Jewish Philosophy, Oxford University Press, Oxford, 1987, pp. 86 – 153.

(دِیویدسِن، هِربِرت اَلِن، برهان‌هایی بر قِدَم، حدوث و وجود خدا در فلسفۀ اسلامی و یهودیِ قرون میانی، صص 86 _ 153).

برهان مزبور، در سنّت کلام اسلامی، از آغازین سال‌های تکوین و تدوین دانش کلام و شروع نخستین تلاش‌های متکلّمان مسلمان برای ارائۀ استدلال بر وجود خداوند و دفاع از اندیشۀ خداباوری، با سبکها و تقریرهای مختلفی بیان شده است. ازاین‌رو، بی‌تردید، این برهان در دوره و دامنه‌ای طولانی از تاریخ کلام اسلامی مهمترین استدلال بر وجود خداوند قلمداد می‌شده است.
اگرچه برخی از تقریرهای متکلّمان از برهان حدوث و قدم بر اساس پاره‌ای از مبانی فلسفی و طبیعیِ مقبول آنها در ادوار پیشین بنا نهاده شده است که امروزه مردود شمرده می‌شود و از این حیث شاید بحث از آنها بیهوده نماید، تقریرهای دیرین و نوین دیگری از این برهان نیز ارائه گردیده که همچنان معتبر و شایان توجّه به‌نظر می‌رسد. مهمترین تقریر نوین از برهان حدوث و قدم در دورۀ معاصر که ارائۀ آن موجب بررسی و ارزیابی دوبارۀ این برهان از سوی محقّقان شد، استدلالی است که یکی از الهی‌دانان مسیحی برجستۀ عصر حاضر به نام ویلیام لِین کرِیگ مطرح نمود. کرِیگ در سال 1979 میلادی با انتشار کتاب معروفی زیر عنوان برهان جهان‌شناختیِ کلامی2

Craig, William Lane, The kalām cosmological argument, London, Macmillan, 1979.

تقریر تازۀ بحث‌برانگیزی از برهان حدوث و قدم را ارائه کرد. وی کوشید با استناد به استدلال‌های فلسفی و نیز استشهاد به فرضیّات و یافته‌های علمی تازه دربارۀ پیدایش و حدوث عالم _ مثل نظریّۀ مِه‌بانگ (انفجار بزرگ / بیگ بَنگ3

The Big Bang theory.

) _ از این برهان کهن دفاع نماید.
تقریر نوین کرِیگ از برهان حدوث و قدم، که به جهت مُساهَمَت شایان‌توجّه متکلّمان مسلمان در طرح و تأیید این برهان و نقش محوری آن در کلام اسلامی به نام «برهان جهان‌شناختیِ کلامی» خوانده شده4

Craig, William L., and Sinclair, James. D., “The kalam cosmological argument”, In: William Lane Craig and J. P. Moreland (Eds.), The Blackwell companion to natural theology, Chichester, Blackwell, 2009, p. 101.

، موجب احیای دوبارۀ برهان حدوث و قدم در الهیّات معاصر گردید و آن را پس از مدّتها بار دیگر موضوع تحقیق و پژوهش الهی‌دانان عصر حاضر قرار داد. این تقریر جدید، مباحثات و مجادلات دامنه‌داری را به‌همراه داشت به‌گونه‌ای‌که طی چند دهۀ اخیر مقالات پرشماری در دفاع یا انتقاد از آن نشر یافت.
در اینجا به دو مجموعه مقاله که دربردارندۀ شمار زیادی از مقالات مهمّی است که در نقد یا دفاع از برهان حدوث و قدم و به‌ویژه تقریر ویلیام کرِیگ از آن نگاشته شده اشاره می‌شود. بسیاری از جُستارهای مندرِج در این دو مجموعه مقاله پیشتر در مجلّات مختلف نشر یافته بوده است و اینک در کنار بعضی مقالات جدید بازنشر گردیده. مجلّد نخست از این دو مجموعه، با عنوان «برهان جهان‌شناختیِ کلامی: براهین فلسفی بر تناهی [حوادث و زمان] گذشته» با مشخّصات زیر چاپ شده است:
این مجلّد، در دو بخش تدوین یافته است: بخش نخست، مشتمل است بر دو مقاله در بررسی قاعدۀ «احتیاج هر موجود حادث به علّت و مُحدِث»، و بخش دوم، شامل شانزده مقاله در باب «استدلال‌های فلسفی برای اثبات حدوث عالم» است.
جلد دوم از این مجموعه مقالات نیز زیر عنوان «برهان جهان‌شناختیِ کلامی: شواهد علمی بر حدوث عالم» نشر یافته که حاوی هشت مقاله در بررسی آخرین شواهد و یافته‌های علمی در باب حدوث و پیدایی عالم، و سه مقاله در خصوص علّت و پدیدآورندۀ عالم و ویژگی‌های آن است:
به‌رغم نوشتارهای پرشماری که پژوهشگران غربی دربارۀ برهان جهان‌شناختیِ کلامی کرِیگ و مسائل قابل طرح گوناگون در باب مقدّمات آن نگاشته‌اند، شوربختانه این برهان و پژوهش‌های نشر یافته حول آن بازتاب درخور توجّهی در میان محقّقان ایرانی نداشته است. تا آنجا که راقم این سطور آگاه است، در مکتوبات و تحقیقات فارسی تاکنون فقط چند مقالۀ محدود و یک کتاب مختصر در معرّفی و نقد برهان جهان‌شناختیِ کلامی کرِیگ نوشته شده است که مشخّصات نشر اهمّ آنها از این قرار است:
1) رامین، فرح، حقّی، فائزه، برهان جهان‌شناختی کلامی (بررسی و نقد)، مرکز نشر هاجر، قم، 1398 ش.، 184 ص.
در این کتاب، متأسّفانه از دو مجموعه مقالۀ پیشتر معرّفی شده دربارۀ برهان جهان‌شناختیِ کلامی استفاده نشده است.
2) توکّلی، غلامحسین، «کرایگ و برهان کیهان‌شناختی کلام (دلیل حدوث)»، مجلّۀ الهیات تطبیقی، سال دوم، شمارۀ پنجم، بهار و تابستان 1390 ش.، صص 73 _ 92.
باری، تحقیقات و مجادلات صورت‌گرفتۀ اخیر در باب برهان حدوث و قدم و تقریرهای تازۀ آن چندان پرشور و پرشمار است که برخی از پژوهش‌گران احتمال داده‌اند این برهان بحث‌برانگیزترین استدلال برای اثبات وجود خدا در عصر حاضر باشد.5

Copan, Paul, and Craig, William Lane, (eds.), The Kalām Cosmological Argument: Philosophical Arguments for the Finitude of the Past, Pp. viii, 1.

چُنین توصیفی حاکی از آن است که برهان حدوث و قدم همچنان استدلالی زنده و مطرح در کلام اسلامی و الهیات معاصر برای اثبات وجود خداوند به‌حساب می‌آید و از دایرۀ بحث و اعتبار خارج نیست. ارائۀ برگردانی فارسی از دو مجموعه مقالۀ پیشگفته دربارۀ برهان جهان‌شناختیِ کلامی اقدامی است شایسته که می‌تواند زمینۀ آشنایی وافر و ژرف‌تر محقّقان ایرانی را با مباحث جدید مطرح در باب برهان حدوث و قدم فراهم آورد.