در مدخل «حدود و تعریفات» از دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی1

تاره، مسعود، مدخل «حدود و تعریفات»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 20، زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1391 ه‍.ش.، صص 210 – 214.

نِکاتی مجال طرح یافته است که درخور اصلاح و بازنگری به‌نظر می‌رسد. برخی از این موارد در این نوشتار، به‌اختصار، بازنموده می‌شود.

1) نویسندۀ مدخل به‌اشتباه رساله‌ای زیر نام «الحدود و الحقایق» را به شیخ طوسی نسبت داده است و سپس به‌نادرست آن را با رسالۀ الحدود و الحقایقِ قاضی صاعد بریدی یکی دانسته است. عین عبارت مذکور در دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی از این قرار است:

«از شیخ طوسی (د ۴۶۰ ق / ۱۰۶۸ م) نیز آثاری در تعریف‌نویسیِ اصطلاحات کلامی و فقهی برجای مانده است. از جملۀ این آثار رساله‌ای به نام الحدود و الحقایق است که محمدتقی دانش‌پژوه آن را منتشر کرده است. یادآوری این نکته لازم است که این رساله با همین محتوا و عنوان در ۱۹۷۰م با عنوان الحدود و الحقائق به نام قاضی اشرف‌الدین صاعد بریدی آبی، از مشایخ منتجب‌الدین ابن‌بابویه، در بغداد به چاپ رسیده است.».2

همان، ص 213.

در همین چند سطر چند خطا مشهود است:
نخست آنکه: در عبارات پیشگفته رساله‌ای با نام الحدود و الحقایق به شیخ طوسی انتساب یافته است، در حالی که وی اصلاً اثری با این نام تألیف نکرده بوده است و هیچ رساله‌ای هم با این عنوان از شیخ منتشر نشده است. مدخل‌نگار گرامی برای متن این رساله چنین ارجاعی ثبت کرده است: «برای متن رساله شیخ طوسی نک : دانش پژوه، «چهار ...»، ۲۱۹ به‌بعد»، امّا وقتی به این مأخذ، یعنی چهار فرهنگنامۀ کلامی از شیخ طوسی و دیگران رجوع می‌کنیم، اثری از رسالۀ شیخ طوسی با نام الحدود و الحقایق نیست و بجای آن با رسالۀ الحدود و الحقائقِ قاضی صاعد بَریدی آبی مواجه می‌شویم. در واقع، مدخل‌نویس محترم گمان کرده شیخ طوسی رساله‌ای با نام الحدود و الحقایق داشته که دو بار به‌اشتباه به نام قاضی صاعد بَریدیِ آبی منتشر شده است! امّا معلوم نیست وی بر چه اساسی و به چه دلیلی این ادّعای باطل را مطرح نموده؟! از باب توضیح واضحات باید گفت: رسالۀ موسوم به الحدود والحقائق (الحدود و الحقائق فی شرح الألفاظ المصطلحة بین المتکلّمین من الإمامیّة) که دو مرتبه، یکبار به تصحیح حسین علی محفوظ و بار دیگر به کوشش محمّدتقی دانش‌پژوه، به چاپ رسیده است3

صاعد بریدی آبی، صاعد بن ابی منصور، الحدود و الحقایق، ضمن «چهار فرهنگنامۀ کلامی از شیخ طوسی و دیگران»، گردآوری و تصحیح: محمّدتقی دانش پژوه، صص 218 – 235 چاپ شده در: الذکری الألفیّة للشیخ الطوسی، ج 2، دانشگاه [فردوسی] مشهد، مشهد، 1350 شمسی، صص 141 – 240؛ القاضی أشرف‌الدّین صاعد البریدی الآبی، صاعد بن ابی منصور، الحدود والحقائق، تحقیق: حسین علی محفوظ، مطبعة الإسلام، قم (اُفسِت طبع مطبعة المعارف بغداد، 1970 م.).

و در هر دو چاپ نیز بر اساس آنچه در دست‌نویس‌های این رساله آمده، تألیف آن به قاضی اشرف‌الدّین صاعد بن محمّد بن صاعد بَریدی آبی (از دانشمندان امامی قرن ششم هجری) انتساب یافته، هیچ ربطی به شیخ طوسی ندارد و نگاشتۀ خود قاضی صاعد بَریدی است.

دیگر آنکه: ادّعا شده «قاضی اشرف‌الدین صاعد بریدی آبی، از مشایخ منتجب‌الدین ابن‌بابویه بوده است» امّا برای این مدّعا هیچ مأخذ و مرجعی ارائه نشده است. از اساس، صحّت چنین ادّعایی نیز بعید به نظر می‌رسد؛ زیرا منتجب‌الدّین رازی هنگامی که در کتاب الفهرست خویش از قاضی صاعد یاد کرده است،4

نگرید به: ابن‌بابویه رازی، شیخ منتجب‌الدّین علی، الفهرست، تحقیق: دکتر سیّد جلال‌الدّین محدّث اُرمَوی، قم، کتابخانه عمومی آیة الله العظمی مرعشی نجفی، 1366ش.، ص 72.

هیچ اشارتی به این نکته نکرده که وی از مشایخ و استادانش بوده است. همچنین، در فهرستی هم که از مشایخ منتجب‌الدّین رازی ارائه گردیده و در آن اسامی 165 نفر از مشایخ او ثبت شده است، نام قاضی صاعد نیامده است.5

نگرید به: همو، کتاب الأربعین عن الأربعین من الأربعین فی فضائل أمیرالمؤمنین (ع)، لجنة التحقیق فی مکتبة العلامة المجلسی، قم، مکتبة العلامة المجلسی، 1434ق.، صص 30 – 55 (قائمة أسماء مشایخ الشیخ منتجب‌الدّین الرازی).

2) در مدخل مورد بحث، دربارۀ رسالۀ فیلسوف ناموَر عرب، یعقوب بن اسحاق کِندی موسوم به رسالة فی حدود الأشیاء و رسومها گفته شده است که:
«این رساله را اندکی پس از مرگ کندی، ابوحیان توحیدی در مقابسهٔ ۹۱ از کتاب المقابسات (ص ۳۵۵ به‌بعد) با اندک تغییراتی در ترتیب اصطلاحات و برخی اضافات و بدون ذکر نام کندی نقل کرده است.» 6

تاره، مسعود، مدخل «حدود و تعریفات»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 20، ص 211.

آنچه از عبارت پیشگفته به ذهن متبادر می‌شود این است که: «ابوحیان توحیدی کلّ رسالۀ کِندی را "با اندک تغییراتی در ترتیب اصطلاحات و برخی اضافات" در کتاب المقابسات درج کرده است»؛ یعنی به لحاظ منطقی، نسبت بین آنچه در رسالۀ کِندی آمده است و اصطلاحاتی که در بخش 91 از کتاب المقابسات ذکر شده، «عموم و خصوص مطلق» است و تمام اصطلاحات و تعاریفی که در رسالۀ کِندی وجود داشته، در بخش مزبور از المقابسات نیز بازگو شده است. امّا توصیف یادشده درست و دقیق نیست؛ زیرا مقایسۀ اصطلاحات و تعریف‌هایی که در این دو اثر آمده نمودار آن است که نسبت میان آنها در حقیقت، «عموم و خصوص من وجه» است، یعنی در عین حال که «بسیاری» از اصطلاحات و تعاریف مذکور در رسالۀ کِندی، در کتاب المقابسات نیز تَکرار شده است، «شمار چشمگیری» از اصطلاحاتی که در رسالۀ کِندی تعریف شده است، اصلاً در آن بخش از المقابسات منقول نیست. از این گذشته، در برخی موارد، تعریف‌هایی که در المقابسات برای بعضی از اصطلاحات مشترک میان این دو اثر بیان شده است، با تعریف همان اصطلاحات در رسالۀ کِندی متفاوت است. به‌عِلاوه، این هم که گفته شده اصطلاحات مندرِج در رسالۀ کِندی با «اندک تغییراتی در ترتیب اصطلاحات» در المقابسات بازگو شده، توصیف دقیقی نیست؛ زیرا ترتیب ذکر اصطلاحات در این دو اثر تفاوت بسیاری دارد، و تغییر در ترتیب آنها به‌هیچ‌وجه «اندک» محسوب نمی‌شود. بنابراین، آنچه در المقابسات آمده است صِرفاً بازنویسی رسالۀ کِندی با برخی اضافات نیست و در واقع، این دو رسالۀ حدود، دو نگاشتۀ متمایز از هم باید قلمداد شود.

3) نویسندۀ محترم مدخل «حدود و تعریفات» در نگاشتۀ خود به شماری از آثار مهمّی که در زمینۀ «اصطلاح‌نامه نویسی» نوشته شده است اشاره نموده امّا از چند رساله و کتاب معروف و واجد اهمّیّت در این موضوع هیچ یاد نکرده است. برای نمونه شایسته بود آثار درخور توجّهی چون: الکلیّات نوشتۀ ابوالبقاء حسینی کَفَوی (د: 1094 ه‍.ق.)، جامع العلوم (دُستور العلماء) از عبدالنّبی احمدنِگَری (اتمام تألیف در 1173 ه‍.ق.)، کتاب الحدود الکلامیّة والفقهیّة علی رأی أهل السنّة الأشعریّة نگاشتۀ ابوبکر محمّد بن سابِق الصِّقِلِّیِّ (د: 493 ه‍.ق.)، کتاب الحدود فی الأصول (الحدود و المُواضَعات) نوشتۀ ابوبکر محمّد بن حسن بن فورَک اصفهانی اشعری (د: 406 ه‍.ق.)، رسالۀ الحدود فی الأصول از سلیمان بن خلف باجی (د: 474 ه‍.ق.)، الحدود الأنیقة و التعریفات الدقیقة تألیف قاضی شیخ زکریّا بن محمّد انصاری (د: 926 ه‍.ق.)، کتاب أعلام الطرائق فی الحدود و الحقائق، نگاشتۀ محمّد بن علی بن شهر آشوب (د: 588 ه‍.ق) که مفصّل‌ترین اصطلاح‌نامۀ کلامیِ شناخته‌شده به قلم یکی از متکلّمان امامی است، نیز معرّفی و بررسی می‌شد.

4) نام نویسندۀ کتاب التوقیف علی مهمّات التعاریف به‌نادرست «محمد بن عبدالرئوف مُناوی» ثبت شده است7

تاره، مسعود، مدخل «حدود و تعریفات»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 20، ص 213.

، حال آنکه ضبط درست نام وی عبارتست از: «محمّد عبدالرئوف مُناوی».

گذشته از ایرادات و کاستی‌های پیشگفته، اغلاط دیگری نیز در مدخل نامبرده وجود دارد که در مجال دیگری باید بدانها پرداخت. ذکر این سهوها و سهل‌انگاری‌ها تنها به قصد تأکید بیشتر بر ضرورت تحقیق و تدقیق افزونتر در نگارش و سنجش و نشر این‌گونه مقالات در اثر مرجعی چون دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی است و نیز جلب توجّه خوانندگان این قبیل آثار به رعایت جانب احتیاط در قبول و نقل مطالبی که در آنها منتشر شده.