عبدالرؤوف مُناوی (952 – 1031 ه‍.ق.) مُحدّث و فقیه و ادیب شهیر مصری، نویسندۀ کتابی ارجمند است در شرح اصطلاحات متداول در علوم اسلامی به نام التوقیف علی مهمّات التعاریف.1

این کتاب با مشخّصات زیر منتشر شده است: المُناوی، عبدالرؤوف، التّوقيف على مهمّات التعاريف، تحقیق: عبدالحمید صالح حمدان، عالم الکتب، القاهرة، 1410 ه‍ / 1990 م.

او در این کتاب با بهره‌گیری از آثاری چون معجم معروف میر سَیّد شریف جرجانی (د: 816 ه‍.ق.) در تعریف مصطلحات علوم دینی با عنوان التعریفات و نیز کتاب نفیس مفردات ألفاظ القرآن از راغب اصفهانی (زنده در: 409 ه‍.ق.) به شرح و تعریف حدود سه هزار اصطلاح رایج در علوم مختلف اسلامی پرداخته است. بنابراین، کتاب التعریفاتِ جرجانی یکی از منابع اصلی مُناوی در تألیف کتاب التوقیف علی مهمّات التعاریف بوده است.

اینک عباراتی از دانشنامۀ جهان اسلام را دربارۀ این دو کتاب ملاحظه فرمایید:

التعريفات بارها چاپ شده است. گوستاو فلوگل نخستین بار آن را در ۱۲۶۱/ ۱۸۴۵ به انضمام اصطلاحات الصوفيۀ ابن‌عربی در لایپزیگ چاپ کرد (زیدان، ج ۳، ص ۲۳۶؛ سركيس، ج ۱ ستون ۶۷۸-۶۷۹). همچنین، مناوی آن را با عنوان التوقيف على مهمات التعریف در پاریس چاپ کرد (زیدان، همانجا؛ حاجی‌خلیفه، ج ۱، ستون ۴۲۲).2

نوربخش، سیما، مدخل «التعریفات»، چاپ‌شده در: دانشنامۀ جهان اسلام، ج 7، زیر نظر: غلامعلی حدّاد عادل، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، تهران، 1382 ه‍.ق‏.، ص 506.

نظیر همین عبارات در دانشنامۀ زبان و ادب فارسی هم بازگو شده است:

نخستین بار گوستاو فلوگل، مستشرق آلمانی، التّعریفات را در ۱۲۶۱ق / ۱۸۴۵م به انضمام رسالهٔ اصطلاحات الصوفية محيى‌الدّين بن عربی در لایپزیگ چاپ کرد (زیدان، ج ۳، ص ۲۵۲؛ سرکیس، ج ۱، ستون ۶۷۹-۶۷۸). همچنین عبدالرّئوف مناوی آن را با عنوان التّوقيف على مهمّات التعريف در پاریس چاپ کرده است (زیدان، همانجا؛ حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۲۲).3

نوربخش، سیما، مدخل «التعریفات»، چاپ‌شده در: دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، ج 2، به سرپرستی: اسماعیل سعادت، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران، 1386 ه‍.ق‏.، ص 369.

در گفتاوردهای بالا تصریح شده است که «عبدالرّئوف مناوی کتاب التعریفات جرجانی را با عنوان التّوقيف على مهمّات التعريف در پاریس چاپ کرده است»! در تصحیح این عبارت شگفت‌آور باید گفت:

1) آشکارا کتاب التّوقيف على مهمّات التعاريف اثر متمایز و مستقلّی است از کتاب التعریفات جرجانی و عین همان نیست. نویسندۀ التّوقيف على مهمّات التعاريف در نگارش اثر خود از کتاب التعریفات استفاده کرده است؛ ولی این امر طبعاً موجب یکسان‌انگاشتن این دو کتاب با هم نمی‌شود.

2) عبدالرؤوف مُناوی عمر خویش را در قاهره گذرانده بوده است4

الزِرِکلی، خیرالدّین، الأعلام (قاموس تراجم لأشهر الرجال والنساء من العرب والمستعربین والمستشرقین)، 8 ج، دار العلم للملايين، بيروت، الطبعة السابعة عشرة، 2007 م.، ج 6، ص 204.

و هیچگاه در پاریس نبوده تا بتواند کتابی را حدود چهارصد سال پیش در آنجا چاپ کند.

3) مُناوی نویسندۀ التّوقيف على مهمّات التعاريف بوده و نه مصحّح یا طابع آن.

4) کتاب التّوقيف على مهمّات التعاريف اصلاً در پاریس چاپ نشده است.

از خطاهای پیشگفته روشن می‌شود که مدخل‌نویس محترم، که بنابر قاعده می‌بایست در خصوص مدخل و موضوعی که می‌نگاشته است اطّلاعات کافی می‌داشت، نه با مُناوی آشنا بوده و نه با کتابش یعنی التّوقيف على مهمّات التعاريف.

ممکن است گمان برده شود که در منابعی که نویسندۀ مدخل به آنها ارجاع داده چنین مطالبی بیان شده است؛ لیک بررسی آن منابع، این احتمال و گمان را منتفی می‌سازد. در نخستین ارجاع، یعنی کتاب تاریخ آداب اللغة العربیّة نوشتۀ جُرجی زیدان گفته شده است که: «مناوی ذیلی برای کتاب التعریفات نوشته است به نام التّوقيف على مهمّات التعريف که نسخه‌ای از آن در پاریس موجود است».5

«وللتعریفات ذیل اسمه: "التوقیف علی مهمات التعریف" للمناوی الآتی ذکره. فی باریس». زیدان، جرجی، تاریخ آداب اللغة العربیّة، دار الهلال، ج 3، ص 252.

به همین صورت، در کتاب کشف الظُّنونِ حاجی‌خلیفه نیز آن مطالب نادرست پیشگفته اصلاً نیامده است و در آن فقط به این نکته اشاره شده که «در موضوع تعریفات، مُناوی تألیفی لطیف داشته که آن را التوقیف نامیده است».6

«و فيه تأليف لطيف للمناوى سماه التوقيف‏». حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبد اللّه، کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ج 1، ص 422.

چنانکه ملاحظه شد، میان آنچه در این دو مأخذ ذکر شده است و برداشت نویسندۀ مدخل از آنها تفاوت بسیاری است و خطای وی در فهم سخنان نویسندگان آن منابع موجب بیان آن عبارات مغلوطِ پیشگفته شده است.

آنچه مایۀ تأسّف است این است که این عبارات مُشَوّش و مغشوش نه در کتابی عادی، بلکه در دو دانشنامۀ معروف و معتبر این مملکت که زیر نظر ارزیابان معتمد و ویراستاران مجرّب و محترم تدوین می‌شود، آمده است و وجود چنین عباراتی ظاهراً نمودار آن است که در مواردی، سخت‌گیری و باریک‌بینی کافی در بررسی مطالب آنها صورت نگرفته است. در واقع، خطای یادشده هرچند ممکن است جزئی و کم‌اهمّیّت به‌نظر رسد، امّا یادکرد آن، دست‌کم از این جهت که نشان می‌دهد میزان دقّت و مهارت بعضی از نویسندگان آثار علمی ما تا چه اندازه است، و گاهی چه مطالب بی‌ربط و نادرستی در جامۀ تحقیقات علمی حتی در دانشنامه‌های مرجع ما بازنموده می‌شود، سودمند است و مایۀ انتباه.

باری، اینکه هر نویسنده‌ای ممکن است در پژوهش و نگارش خویش گاه دچار سهو و خطاهایی شود امری است طبیعی و غیر قابل انکار، و به همین جهت، افشاء و اعلام خطای هر نویسنده‌ای لازم و واجب نمی‌نماید. امّا این نیز راست است که هر خطا و اشتباهی از هر نویسنده‌ای قابل اغماض و چشم‌پوشی نیست. گاهی برخی از خَبط و خطاها چندان فاضح و واضح است که ارتکاب آنها طبیعی به‌نظر نمی‌رسد و در این صورت، چاره‌ای نیست جز یادکرد آنها تا بلکه تَذکار آن اشتباهات موجب اِمعان نظر و اِعمال دقّتِ افزون‌تر نویسندگان در کار پژوهش و نگارش شود.