دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی در شمار بهترین آثار مرجعی است که در دورۀ معاصر در زمینۀ علوم و موضوعات مختلف اسلامی نگاشته شده و می‌توان انتشار آن را مایۀ مفاخرت و مباهات دانشوران ایران دانست. بسیاری از مقالات این دانشنامۀ ارزنده به قلم استادان ناموری نوشته شده که اهتمام چشمگیری در نگارش محقّقانه و متتبّعانۀ مداخل آن نموده‌اند و ثمرۀ تحقیقات آنان تا سال‌های دور همچنان مأخذ ارزشمندی خواهد بود برای کسب آگاهی در باب موضوعات مختلف ایرانی و اسلامی. با این وصف، کیفیّت مقالات این دائرة‌المعارف فراز و فرود بسیار دارد و در حالی‌که شماری از آنها دانشورانه و ژرف‌کاوانه تحریر یافته است، بعضی دیگر ضعیف و سطحی و دور از انتظار نگاشته شده و در آنها سهو‌ و خطاهایی صورت گرفته که حتماً نیازمند بازنگری و اصلاح است. در این نوشتار، به‌اختصار، برخی از اغلاط در دو مدخل از دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی یادآوری می‌شود، به امید تصحیح آنها و تدقیق بیشتر در نگارش و نشر اینگونه مقالات.

در مدخل «جُرجانی، شمس‌الدّین محمّد بن علی حسینی» از دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی نوشته شده است که:

«... نجم‌الدین حبله‌رودی که شرحی دارد بر ارشاد الطالبین فاضل مقداد با نام التحقیق المبین فی شرح نهج المسترشدین».1

ربیعی، سمیه، مدخل «جُرجانی، شمس‌الدّین محمّد بن علی حسینی»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 17، زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1388 ه‍.ش.، ص 708.

در اینجا نویسندۀ مدخل، کتاب التحقیق المبین فی شرح نهج المسترشدین را شرحی بر ارشاد الطالبینِ مِقداد بن عبداللّه سُیُوری حلّی (د: 826 ھ.ق.) معرّفی کرده است! این در حالی است که:

اوّلاً: التحقیق المبین فی شرح نهج المسترشدین، چنانکه از نامش هویداست، شرحی است بر کتاب نهج المسترشدین فی أصول الدّینِ علّامۀ حلّی (د: 726 ھ.ق.) و نه شرحی بر إرشاد الطالبین.

ثانیاً: نجم‌الدّین حَبلَرودی (از متکلّمان امامی قرن نهم هجری) هیچ‌گاه شرحی بر إرشاد الطالبین إلی نهج المسترشدینِ فاضل مِقداد ننوشته بوده است.
همچنین، در مطالب مندرِج در ذیل مدخل «جُرجانی، رکن‌الدّین محمّد بن علی» از دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی نادرستی‌ها و کاستی‌های چشمگیری مشهود است که برخی از آنها از این قرار است:

1) نام یکی از شروح نگاشته‌شده بر رسالۀ فصولِ خواجه نصیرالدّین طوسی به‌صورتی نادرست ثبت شده است. عین عبارت چنین است:
«... مقداد بن عبدالله سیوری از متکلّمان سدۀ 9 ق شرحی بر ترجمۀ جرجانی با عنوان الانوار الحلالیة فی شرح العضول النصیریة به نام جلال‌الدین حسینی آوی نگاشت».2

اسلامیت، اعظم، مدخل «جُرجانی، رکن‌الدّین محمّد بن علی»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 17، ص 708.

نام درست شرح معروف فاضل مِقداد بر رسالۀ فصولِ خواجه نصیر، چنانکه خود وی در مقدّمۀ آن تصریح نموده، عبارتست از: «الأنوار الجلالیّة للفصول النصیریّة».
روشن است که درج «الحلالیة» بجای «الجلالیّة» و «العضول» بجای «للفصول» به‌احتمال زیاد خطایی است حروف‌نگاشتی؛ امّا مسأله دقیقاً همین است که چرا این قبیل اغلاط آشکار و پیش‌ پاافتاده، در هنگام نگارش و خوانش نهایی متن مقاله شناسایی و اصلاح نشده است و به همان حالت نادرست به چاپ رسیده؟ اگر در مراحل تألیف و ارزیابی و بازخوانی مقاله "دقّت و ریزنگری لازم" صورت گرفته بود و نویسنده و ارزیاب و ویراستارِ این مدخل به وقت بازبینی آن لحظه‌ای از خود پرسیده بودند: «الحلالیة» و «العضول» در نام کتاب مزبور چه معنایی می‌تواند داشته باشد؟ بی‌درنگ به وقوع این اشتباهات پی‌می‌بردند و هرگز چنین خطاهایی رخ نمی‌داد.

این نکته نیز گفتنی می‌نماید که کتاب الأنوار الجلالیة قریب به ده سال پیش از زمان چاپ این مدخل از دائرة‌المعارف منتشر شده بوده است3

السُّیُوری الحلّی، مِقداد بن عبداللّه، الأنوار الجلالیة فی شرح الفصول النصیریة، تحقیق: علی حاجی‌آبادی و عباس جلالی‌نیا، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1378 ش.

و بنا بر قاعده، می‌بایست بجای معرّفی شماری از نسخه‌های این کتاب در مدخل مزبور، بدان چاپ ارجاع داده می‌شد، لیک به انتشار آن اشارتی نرفته است. به همین نحو، هنگام یادکرد از رسالۀ فصول و برگردان عربی رکن‌الدّین جرجانی (زنده در سال 730 ه‍.ق.) از آن و حتّی پس از نقل عبارتی از این برگردان، هیچ اشاره و ارجاعی به چاپ این دو اثر در بیش از پنجاه سال قبل (یعنی در سال 1335) نشده است.4

فصول خواجۀ طوسی و ترجمۀ تازی آن از رکن‌الدّین محمّد بن علی گرگانی استرابادی، به‌کوشش: محمّدتقی دانش‌پژوه، انتشارات دانشگاه تهران، خردادماه 1335.

شایسته بود، پیش از چاپ مقاله، نسبت به روزآمد کردن ارجاعات آن اعتنا و اهتمامی صورت می‌گرفت و تا این اندازه آسان‌گیرانه و سطحی‌نگرانه به انتشار مقالۀ مورد بحث اقدام نمی‌شد.

2) در موضع دیگری از مدخل مزبور این عبارات آمده است که: «جرجانی کتاب فصول نصیریۀ خواجه نصیرالدین طوسی را نیز ترجمه کرده است. نویسنده چنان‌که خود ذکر می‌کند، پس از فراغت از تألیف کتاب الابحاث به ترجمۀ آن پرداخته است. فصول کتاب مختصری در اصول عقاید است و جرجانی در ابتدای ترجمه پس از ستایش کتاب می‌گوید: «بر خود واجب دیدم کتاب را از پوشش لباسهای پدری‌اش درآورده، و آن را در کسوت لباسهای عربی جلوه‌گر سازم تا دانش‌پژوهان عرب نیز از آن بهره‌مند گردند» (کنتوری، ۱۱۸-۱۱۹)».

دو اشکال در گفتاورد بالا وجود دارد:
نخست اینکه: ادّعا شده جرجانی گفته است «پس از فراغت از تألیف کتاب الابحاث به ترجمۀ کتاب فصول پرداخته است»؛ در حالی که جرجانی مطلقاً چنین چیزی نگفته! نویسندۀ مدخل هیچ مأخذی برای این گفتۀ منسوب به جرجانی معرّفی نکرده است و معلوم نیست از کجا این سخن به جرجانی انتساب یافته. در مقدّمۀ ترجمۀ جرجانی از رسالۀ فصول این مطلب مذکور نیست و اساساً چنین ادّعایی نادرست است؛ زیرا جرجانی قطعاً پیش از تألیف کتاب الأبحاث فی تقویم الأحداث رسالۀ فصول را تعریب کرده بوده است و نه پس از آن. در حقیقت، کتاب الأبحاث یکی از آخرین نگاشته‌های جرجانی بوده که بنا بر تصریح خودش، تألیف آن را در سال 728 هجری قمری به پایان برده است5

الجرجانی (الاسترابادی) الحلّی، محمّد بن علی، الأبحاث فی تقویم الأحداث، تحقیق: محمّد رضا سیبویه الحائری، مرکز العلّامة الحلّی لإحیاء تراث حوزة الحلّة، صص 178 – 179.

؛ امّا ترجمۀ عربی فصول به‌احتمال قریب به یقین چندین سال قبل از این تاریخ و پیش از تعریب أوصاف الأشراف - که در مقدّمۀ آن از برگردان‌های عربی خودش از برخی از آثار خواجه نصیر از جمله فصول یاد کرده است6

أوصاف الأشراف، تألیف: الخواجه نصیرالدّین الطوسی، تعریب محمّد بن علی الجرجانی الحسینی الحلی الغروی، تحقیق: محمّد سعید الطریحی، چاپ‌شده در: مجلّة الموسم، العددان 57 _ 58 ، السنة 16، 1427 ه‍.ق. / 2005 م.، ص 308.

– به انجام رسیده بوده.

دوم آنکه: در نقل و ترجمۀ سخن جرجانی در مقدّمۀ تعریب فصول خطایی صورت گرفته است. ابتدا عین عبارت جرجانی را ملاحظه فرمایید: «فرأيتُ عند ذلك أن أُجرِّدَها عن ثيابِ ألفاظِها الأَبیّةِ، وأُحَلّيها بكسوةِ الكلماتِ العربيّةِ لیعمَّ طلبةَ العربِ نفعُها».
نویسندۀ مدخل مورد بحث، عبارت «فرأيتُ عند ذلك أن أُجرِّدَها عن ثيابِ ألفاظِها الأَبیّةِ» را ترجمه کرده است به: «بر خود واجب دیدم کتاب را از پوشش لباسهای پدری‌اش درآورده»!

آیا عبارت «پوشش لباسهای پدری‌اش» غریب نمی‌نماید؟ نویسنده، ترکیب «ألفاظِها الأَبیّةِ» که به معنای «الفاظ دشوار و نامفهوم (برای عرب‌زبانها)» است را به «لباسهای پدری» ترجمه کرده است و احتمالاً گمان برده «الأَبیّةِ» که به مفهوم «دشوار و اِباکننده و فهم‌ناپذیر (ممتنع‌الفهم)» است ربطی به «أب» و پدر دارد!

از این گذشته، در پایان گفتاورد یادشده از ترجمۀ فصول جرجانی، ارجاعی به کتاب کشف الحُجُب والأستارِ سَیّد اعجازحسَین کَنتوری داده شده است که خواننده طبعاً گمان می‌کند مأخذ نقل سخن جرجانی است؛ حال آنکه در این کتاب چنین عبارتی از او منقول نیست و اصلاً مشخّص نیست این ارجاع به چه دلیل و ناظر به کدام مطلب درج شده است؟

3) یکی از کاستی‌های مدخل مورد گفت‌وگو، نام نبردن از شماری از مکتوبات مهمّ جرجانی است. برای نمونه، در بحث از آثار او هیچ اشاره‌ای به کتاب کلامی مهمّ وی به نام إشراق اللاهوت فی شرح الیاقوت نشده است.7

چاپ عکسی این کتاب با مشخّصات زیر منتشر شده است: «اشراق اللاهوت (در شرح کتاب الیاقوت)» با مقدّمۀ استاد حسن انصاری، چاپ‌شده در: بَشَری، جواد، متون ایرانی، دفتر چهارم، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران، 1397 ه‍‍.ش.صص 1095 _ 1260. ویراستی از این اثر نیز به‌تازگی نشر یافته است با این مشخّصات: جرجانی، محمّد بن علی، إشراق اللاهوت فی شرح کتاب الیاقوت، تصحیح و تحقیق: علی اوجبی، میراث مکتوب، تهران، 1403.

نیز از میراث ادبی جرجانی به‌ویژه نگاشتۀ ممتاز وی در علم بلاغت به نام الإشارات فی علم البلاغة (که تاکنون چند مرتبه به طبع رسیده است) و دو شرح ممتّع و حائز اهمّیّت وی در علم نحو به نام سرائر العربیّة فی شرح الوافیة الحاجبیّة و المباحث العربیّة فی شرح الکافیة الحاجبیّة (که این هر دو نیز به‌تازگی انتشار یافته‌) اصلاً سخن به میان نیامده است. محتاج به گفتن نیست که در یک مقالۀ دائرة‌المعارفی دربارۀ یک شخصیّت علمی که بناست تصویری جامع از آن فرد ارائه شود، پرداختن به وجوه و آثار علمی گوناگون وی ضرورت دارد تا خوانندگان با ابعاد مختلف شخصیّت او آشنا شوند.
متأسّفانه از این دست مُسامَحَت‌ها و نادرستی‌ها و کاستی‌ها باز هم در سایر مداخل دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی دیده می‌شود و همین امر لزوم اهتمام تامّ و عنایت افزون‌تر ویراستاران علمی این اثر سترگ و ارزشمند را نسبت به صحّت و دقّت مطالب فراهم‌آمده برای انتشار در آن فرایاد می‌آورد. خطاهای فاحشی نظیر آنچه یادشد، شوربختانه، در مکتوبات و منشورات امروزین ما فراوان است و در بسیاری از موارد اساساً ارزش تَذکار و هشدار ندارد؛ ولی بروز چنین سهوهایی در اثر مرجعی چون دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی که قرار است کاری ماندگار در عرصۀ علمی کشور باشد، به گمان راقم این سطور، به هیچ روی، قابل تحمّل و تغافل و نادیده‌انگاشتن نیست. به‌ویژه اکنون که این دائرةالمعارف در حال ترجمه به زبان‌های عربی و انگلیسی و قرار گرفتن در معرض دید و داوری محقّقان خارجی است، شایسته است با تجدید نظر و اِعمال اصلاحات لازم در مداخل انتشار یافته، مقالاتی استوارتر و با قوّت و دقّت بیشتر به جامعۀ علمی جهانی عرضه شود.