متن کامل مقاله



بخش چشمگیری از آثار علمی برجا مانده از عالم و متکلّم نامور امامی، سَیّد‌ مرتَضی عَلَم‌الهُدی (د: 436 ه‍.ق.) تألیفات و مکتوبات کلامی اوست. میراث کلامی سترگ شریف مرتَضی گنجینه‌ای است گرانسنگ از باورها و عقائد شیعی که دومین مکتب کلامی خردگرای برجسته و فراگیر در امامیّه را پس از مکتب استادش شیخ مفید (د: 413 ه‍.ق.) بازتاب می‌دهد. بررسی دقیق و کامل مجموع نگاشته‌های عَلَم‌الهُدی در علم کلام و تدوین اندیشه‌نامه‌ای جامع از ایستارهای اعتقادی وی یکی از بایسته‌های کنونی در حوزۀ پژوهش‌های کلامی امامیّه است. تلاش‌هایی که تا پیش از این در باب پژوهش و گزارش اندیشه‌های کلامی شریف مرتَضی صورت گرفته است معدود و محدود بوده و اغلب، ثمراتی ناقص و نارَس در پی داشته است. با توجّه به حجم قابل‌ملاحظۀ نوشته‌های سَیّد‌ مرتَضی در دانش کلام و دشواری درک و تحلیل آنها، گردآوری هرگونه اندیشه‌نامۀ کلامی تامّ و تمام و دقیق از برای وی کاری است گسترده و صعب که مستلزم سالها تحقیق عالمانه و ژرف در مکتوبات خُرد و کلان اوست. پژوهشگر این عرصه باید واجد شرایطی چون آشنایی کافی با نگاشته‌های سَیّد مرتَضی و توانایی عالی برای فهم آنها باشد و آگاهی‌های وافی را در خصوص اندیشه‌ها و نوشته‌های معتزلیان عصر او نیز دارا باشد. تا زمان تدوین و تألیف یک اندیشه‌نامۀ کلامی استوار و درخور شأن شریف مرتَضی باید به تحقیقات انتشار یافته در این زمینه توجّه نمود و آثار محقّقانه در این باب را ارج نهاد.
نوشتار حاضر مروری است بر نخستین جستار مستقل و تا حدودی مبسوط در زبان فارسی دربارۀ اندیشه‌های کلامی شریف مرتَضی که به قلم آقای علیرضا اسعدی نگاشته شده و زیر عنوان «سید مرتضی» از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی نشر یافته است.1

اسعدی، علیرضا، سید مرتضی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، 1391 ش.

این کتاب در 408 صفحه و در قالب نُه فصل تألیف شده است. نویسنده در فصل نخست کتاب به مروری کوتاه بر احوال و وضعیّت تاریخی _ اجتماعی _ فرهنگی عصر شریف مرتَضی و معرّفی مختصر استادان و شاگردان و آثار وی پرداخته است. فصل دوم کتاب به ارائۀ توضیحاتی دربارۀ دانش کلام و فرقه‌های کلامی و روش شریف مرتَضی در پرداخت به علم کلام و نیز مسألۀ نسبت اعتزال به عَلَم‌الهُدی اختصاص یافته است. نویسنده در فصل‌های سوم تا نهم کتاب نیز به‌ترتیب موضوعات زیر را از دیدگاه سَیّد مرتَضی بررسی کرده است: معرفت‌شناسی، وجودشناسی و جهان‌شناسی، خداشناسی، انسان‌شناسی، نُبُوّت، امامت، وعد و وعید یا معادشناسی.
کتاب یادشده را نِقاط قوّت و ضعف چندی است که به‌اجمال بدانها اشارت می‌رود. ارائۀ گزارشی فراگیر از اندیشه‌های شریف مرتَضی در موضوعات مختلف و متعدّد کلامی به‌گونه‌ای که ایستار وی را در خصوص مسائل گوناگون اعتقادی تبیین نماید و خواننده را، هر چند به‌اختصار، از دیدگاه سَیّد مرتَضی آگاه کند، مهمترین ویژگی نیک و شایان تقدیر این اثر است. همچنین، مقایسۀ آراء کلامی شریف مرتَضی با نظرگاه‌های دو متکلّم برجستۀ همعصر وی، یعنی شیخ مفید (د: 413 ه‍.ق.) و قاضی عبدالجبّار معتزلی (د: 415 ه‍.ق.) در بسیاری از مسائل، نقطۀ قوّت دیگری برای کتاب مورد بحث به‌شمار می‌آید. در عین حال، اثر مزبور بر کاستی‌ها و نادرستی‌های قابل توجّهی نیز مشتمل است که از ارج و ارزش و اعتبار آن می‌کاهد. بروز پاره‌ای از این نقائص و خطاها در چنین پژوهشی دشوار که نخستین اثر و قدم در عرصۀ تدوین و تبیین دیدگاه‌های کلامی شریف مرتَضی به‌حساب می‌آید طبیعی می‌نماید. امّا بعض دیگر از اشکالات موجود و ایرادات مشهود در کتاب ناشی است از شتابزدگی و عدم تأمّل و تتبّع کافی در نگاشته‌های عَلَم‌الهُدی که طبعاً با امعان نظر و تحقیق و تدقیق بیشتر قابل دفع و رفع بود.
چنانکه پیشتر اشارت رفت، شریف مرتَضی بنیان‌گذار و صاحب مکتب کلامی مستقلّ و متمایزی در کلام امامیّه است که تا دورۀ تأسیس مکتب کلام فلسفیِ خواجه نصیرالدّین طوسی (د: 672 ه‍.ق.) نظام کلامی غالب و مسلّط در عرصۀ کلام شیعی بوده است. طریقه و مسلک کلامی مرتَضی با مذهب استادش شیخ مفید تفاوت و تمایز بسیار دارد و پیروی عالمان امامی برجسته‌ای چون شیخ طوسی (د: 460 ه‍.ق.) و ابوالصلاح حَلَبی (د: 447 ه‍.ق.) از وی موجب تثبیت و استقرار مکتب کلامی او در میان امامیّه گردید. گرایش سَیّد مرتَضی به پاره‌ای از نگرش‌ها و مبانی کلام معتزلیان بَهشَمی که به‌گونه‌ای موجب واگرایی او از نظام کلامی شیخ مفید شد، صبغۀ اعتزالی کلام امامیّه را نیز شدّت بخشید و «گفتمان معتزلی» را در کلام امامیّه ترویج و تقویت نمود.2

در این خصوص نگرید به: عطائی نظری، حمید، «کلام شیعی و گفتمان معتزلی (ملاحظاتی در باب مسألۀ تأثیرپذیری کلام امامیّه از کلام معتزله)»، مجلّۀ آینه پژوهش، سال 28، ش 167 _ 168، آذر تا اسفند 1396، صص 3 _ 40.

غفلت از نکتۀ مهم و بنیادین پیشگفته دربارۀ جایگاه مکتب کلامی شریف مرتَضی در تاریخ کلام امامیّه یکی از اشکالات بارز کتاب تحت بررسی این نوشتار است. شوربختانه در کتاب سید مرتضی آراء و آثار شریف مرتَضی در مقام مؤسّس یک مکتب کلامی مشخّص و ممتاز مورد توجّه قرار نگرفته است. در هیچ موضع از کتاب مورد گفت‌وگو از عَلَم‌الهُدی به عنوان بنیانگذار مکتبی کلامی در امامیّه یاد نشده و به نظر می‌رسد نویسندۀ آن اساساً به این مقام و مرتبت سَیّد مرتَضی واقف نبوده است. در واقع، چنانکه از عبارات کتاب برمی‌آید، مؤلّف محترم شریف مرتَضی را نه بانی یک مکتب کلامی مستقل بلکه از پیروان مذهب و روش کلامی شیخ مفید قلمداد نموده است و در نتیجه، در پژوهش خود نقش و جایگاه شریف مرتَضی را در تاریخ کلام امامیّه بدرستی تبیین و ترسیم نکرده است. نویسنده حتّی آنجا که به بحث از گرایش متکلّمان امامیّه به معتزله پرداخته است، به انکار چنین گرایشی در سَیّد مرتَضی گراییده و آن را بطور مطلق نفی کرده است.3

اسعدی، علیرضا، سید مرتضی، صص 91 _ 94.

این در حالی است که مقایسۀ آراء و آثار شریف مرتَضی با نظرگاه‌های کلامی شیخ مفید و نیز نگرش‌ها و نگاشته‌های معتزلیان بَهشَمیِ عصر وی آشکارا دوری او را از دستگاه کلامی شیخ مفید و نیز تمایلش را به گفتمان کلامی معتزله و بهره‌یابی آگاهانه و سنجیدۀ او از سبک و قالب و شیوۀ پرداخت خاصّ معتزلیان به دانش کلام نشان می‌دهد. باری، شریف مرتَضی هیچگاه معتزلی نبود و منظومۀ فکری معتزله را دربست نپذیرفت؛ امّا تا آنجا که با باورهای مسلّم شیعی در تعارض نمی‌افتاد از «گفتمان معتزلی» بهره‌یاب بود؛ یعنی در پرداخت به علم کلام از شیوۀ نگرش و نگارش خاصّ معتزله در کلام‌ورزی و ذهن و زبان و بیان خاصّ آنان استفاده می‌کرد.
اشکال قابل طرح دیگر در خصوص کتاب سید مرتضی استناد نگارندۀ ارجمند آن است به برخی آثار مجعول و ناموثّقِ منسوب به شریف مرتَضی. یکی از مقدّمات ضروری تحقیق در اندیشه‌ها و نگاشته‌های هر متکلّمی شناسایی تمامی آثار کلامی وی و سپس بازشناسی و تمییز آثار اصیل و موثّق او از تألیفات جعلی و نامعتبر است. واضح است که بر اساس منابع غیر اصیل و نامعتبر نمی‌توان پژوهشی استوار و گزارشی درست از آراء یک متکلّم ارائه کرد. در کتاب مورد بحث، نگارنده در موضوعات مختلفی برای بازگفت و تبیین تعاریف سَیّد مرتَضی از اصطلاحات کلامی به رسالۀ الحدود و الحقائق4

چاپ شده در: الموسوی، علی بن الحسین، رسائل الشریف المرتضی، ج 2، تقدیم: السیّد أحمد الحُسَینی، إعداد: السیّد مهدی الرجائی، قم، دارالقرآن الکریم، 1405 ق.، صص 259 _ 289؛ «چهار فرهنگنامۀ کلامی از شیخ طوسی و دیگران»، گردآوری و تصحیح: محمدتقی دانش‌پژوه، چاپ شده در: الذکری الألفیة للشیخ الطوسی، ج 2، دانشگاه فردوسی، مشهد، 1350 ش.، صص 149 _ 181.

استناد نموده که نادرستی انتساب آن به وی از چندی قبل آشکار و ثابت شده است.5

نادرستی انتساب رسالۀ الحدود و الحقائق به شریف مرتَضی در تحقیقات زیر مورد بررسی قرار گرفته است:
انصاری، حسن، «الحدود والحقائق؛ کتابی که از شريف مرتضی نيست»، منتشرشده در:
https://ansari.kateban.com/post/1930
Abdulsater, Hussein Ali, ‘The climax of speculative theology in Būyid Shīʿism: The contribution
of al-Sharīf al-Murtaḍā’. PhD dissertation, Yale University, 2013, pp. 61-71.
الفقیه العاملی، محمّدتقی، «الحدود والحقائق من کلام الشریف المرتضی»، چاپ شده در: مجلّۀ کتاب شیعه، سال پنجم، شمارۀ اوّل و دوم (9 _ 10)، بهار تا تابستان 1393 ش.، صص 286 _ 289.

در موارد قابل توجّهی تعاریف و شرح مصطلحات مطرح در رسالۀ الحدود و الحقائق از اساس با تعریفاتی که شریف مرتَضی از همان اصطلاحات در آثار اصلی و اصیلش ارائه کرده است سازگار و همخوان نیست و اندکی دقّت بدین تمایزات و تفاوت‌های اساسی عدم انتساب رسالۀ مزبور را به سَیّد مرتَضی روشن می‌نماید. نویسندۀ کتاب سید مرتضی البتّه در مواردی خود نیز ملتفت چنین ناسازگاری‌ها و اختلافاتی شده است. برای نمونه، به هنگام بحث از تعریف «روح» از دیدگاه شریف مرتَضی نویسنده یادآور شده که تعریف وی از «روح» در رسالۀ الحدود والحقائق با تعریف همو از این اصطلاح در سایر آثارش ناسازگار و ناهمخوان است.6

اسعدی، علیرضا، سید مرتضی، ص 259، پاورقی 3.

امّا در مواضعی دیگر، نگارندۀ کتاب یا به اختلاف و تعارض مشهود میان نظرگاه رسمی سَیّد مرتَضی با آنچه که در رسالۀ الحدود والحقائق آمده است پی نبرده، یا از چنین اختلاف و تعارضی تغافل نموده است. برای مثال، نویسنده در مبحث «اراده» ابتدا به تعریف آن بر اساس رسالۀ الحدود و الحقائق اشاره کرده که اراده به «خلوص داعی از صارف یا ترجّح داعی بر آن» شناسانده شده است.7

همان، ص 193.

سپس به‌درستی خاطرنشان کرده که از منظر سَیّد مرتَضی «اراده امری غیر از داعی است»8

همان، ص 194.

. معلوم است که طبق تعریف مذکور در رسالۀ الحدود و الحقائق «اراده» امری است مرتبط با داعی، درحالی که شریف مرتَضی در آثار اصیلش «اراده» را اساساً امری غیر از «داعی» معرّفی کرده و آن را مساوی با مَحبّت و مَشیّت و رضایت و قصد دانسته است.9

الموسوی، على بن الحسين،‏ الذخیرة فی علم الکلام، تحقیق: السیّد أحمد الحسینی، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، 1411 ﻫ.ق.، صص 600 _ 601؛ همو، الملخّص فی أصول الدین، تحقیق: محمد‌رضا انصاری قمی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی و کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، 1381 ش.، صص 367 _ 370.

در اینجا استناد نابجا به رسالۀ الحدود والحقائق موجب شده است که معنا و مفهوم اراده از نظرگاه شریف مرتَضی به‌درستی تبیین نگردد.
ارجاعات مکرّر نویسنده به رسالۀ یادشده در سرتاسر کتاب خود10

برای نمونه نگرید به: اسعدی، علیرضا، سید مرتضی، صص 126 _ 128، 133 _ 134.

نقش برجستۀ آن را در میان منابع تحقیق وی نشان می‌دهد. شایسته و بایسته بود که نگارندۀ محترم پیش از رجوع و استناد به این رساله از میزان اعتبار و وثاقت آن و صحّت نسبتش به شریف مرتَضی اطمینان می‌یافت. مؤلّف گرامی همچنین می‌توانست بجای استناد به رسالۀ الحدود و الحقائق به رسالۀ دیگری در همین زمینه از سَیّد مرتَضی که عالمی به نام ابن قارورة بصری از عبارات وی گردآوری نموده رجوع کند11

مشخّصات نشر دو طبع این رساله چنین است: «الحدود والحقائق من کلام الشریف المرتضی علی بن الحسین الموسوی، علم الهدی»، بإخراج الأستاذ: محمدتقی دانش‌پژوه، چاپ شده در: الذکری الألفیة للشیخ الطوسی، ج 2، دانشگاه فردوسی، مشهد، 1350 ش.، صص 721 _ 741؛ الفقیه العاملی، محمّدتقی، «الحدود والحقائق من کلام الشریف المرتضی»، چاپ شده در: مجلّۀ کتاب شیعه، سال پنجم، شمارۀ اوّل و دوم (9 _ 10)، بهار تا تابستان 1393 ش.، صص 284 _ 302.

و دیدگاه‌های شریف مرتَضی را بر بنیاد آن اثر موثّق توضیح دهد.
نظیر اشکال یادشده، در خصوص ارجاع و استناد به رسالۀ انقاذ البشر من الجبر و القدر نیز قابل طرح است. نویسندۀ کتاب تحت بررسی این رساله را از شریف مرتَضی دانسته است و به‌دفعات بدان استناد نموده12

برای نمونه نگرید به: اسعدی، علیرضا، سید مرتضی، صص 263 _ 268.

در حالی که انتساب آن به شریف مرتَضی به‌احتمال بسیار زیاد نادرست است.13

حسین علی عبدالساتر در مقالۀ مبسوطی به دلایل مختلف نفی انتساب این رساله به شریف مرتَضی پرداخته است. نگرید به:
Abdulsater, Hussein Ali, “To rehabilitate a theological treatise. Inqādh al-Bashar min al-Jabr wa-l-Qadar”, Asiatische Studien - Études Asiatiques, Volume 68, Issue 2 (Jul 2014), pp. 519 – 547.
همچنین نگرید به: انصاری، حسن، «مشکل انتساب کتاب انقاذ البشر من الجبر والقدر به شريف مرتضی» منتشر شده در:
http://ansari.kateban.com/post/1923

به همین نحو انتساب رسالۀ النکت الاعتقادیة به شیخ مفید که نگارندۀ کتاب سید مرتضی گاه به تبیین دیدگاه‌های شیخ بر اساس آن پرداخته است،14

نگرید به: اسعدی، علیرضا، سید مرتضی، ص 133.

انتسابی است نادرست و نامسلّم که هم در مقدّمۀ طبع این رساله بدان اشاره شده15

(منسوب به) الشیخ المفید، محمّد بن محمّد بن نعمان، النکت الاعتقادیّة، تحقیق: رضا المختاری، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، قم، 1413 ق.، صص 3 _ 4.

و هم شماری از محقّقان بر ناراستی چنین انتسابی بارها تأکید کرده‌اند.16

حافظیان، ابوالفضل، «النکت الاعتقادیه شیخ مفید یا فخریة فی الاعتقاد فخر المحقّقین»، چاپ شده در: دوفصلنامۀ کتاب شیعه، بهار و تابستان 1389، ش 1، صص 231 _ 233.

به موارد پیشگفته این نقیصه و کاستی را نیز باید افزود که در کتاب سید مرتضی پاره‌ای از نظرگاه‌های شریف مرتَضی به‌درستی تبیین نشده است. برای نمونه، در این اثر، باور سَیّد مرتَضی به نظریّۀ «اَحوال» _ که نظریّه‌ای بنیادین در مبحث صفات خداوند در کلام معتزلی بَهشَمی به‌شمار می‌آید _ مورد انکار و نفی قرار گرفته است17

اسعدی، علیرضا، سید مرتضی، ص 179.

در حالی که وی آشکارا بدان نظریه اعتقاد داشته و در تحلیل مباحث مربوط به صفات الهی از آن سخن گفته. 18

برای نمونه نگرید به: الشریف المرتضی، علی بن الحسین، «جواب المسائل الطرابلسیات الثالثة»، چاپ شده در: جواب المسائل الطرابلسیات الأولی والثانیة والثالثة، مجمع البحوث الإسلامیّة، مشهد، 1441 ق، صص 434 _ 439؛ همو، رسائل الشریف المرتضی، المجموعة الرابعة، «جوابات المسائل المصریّات»، إعداد: السیّد أحمد الحسینی، دار القرآن الکریم، قم، 1410 ق، ص 27.

نویسندۀ کتاب همچنین در هنگام بحث از نظریّۀ «اَحوال» هیچ توضیح خاصّی دربارۀ این اصطلاح فنّی پیچیده و غامض نداده است تا خواننده از محلّ بحث و موضوع نزاع آگاه باشد. اساساً تبحّر یک پژوهشگر اندیشه‌های کلامی در هنگام توضیح و تبیین مواضع سخت و موضوعات صعب کلامی آشکار می‌شود.
گذشته از کاستی‌ها و نادرستی‌های محتوایی اثر، پاره‌ای از خطاها و آشفتگی‌های املایی و حروف‌نگاشتی نیز به کتاب راه یافته که نیازمند اصلاح است. نمونه‌هایی از این دست اغلاط در زیر نشان داده می‌شود:
1) ص 67، س 9: للطاعة والنشر ← للطباعة.
2) ص 133، پاورقی 1 / ص 142، پاورقی 1: سمیع دغیم ← سمیح.
3) ص 220، پاورقی 2: المخلص فی علوم الدین ← المُلَخَّص فی أصول الدین.
4) ص 262، س 10: حفص القرد ← الفرد.
5) ص 262، س 4: نوضیحی ← توضیحی.
6) ص 374، س 17: هلموت رُیتر ← ریتِر.
7) ص 377، س 21: الذخیزة ← الذخیرة.
افزون بر این، نمایه‌های کتاب نیز نقائص و کاستی‌هایی دارد. برای مثال، نام «قاضی عبدالجبّار» در صفحات 97، 121، 134، 135، 155، 157 کتاب هم آمده است در حالی که هیچ‌یک از این موارد در بخش نمایۀ اَعلام وارد نشده است! نیز اصطلاحات فنّی مهمّی چون «حال / احوال» و «معنی / معانی» که در متن کتاب مورد بحث قرار گرفته، در نمایۀ اصطلاحات درج نشده است.
به هر روی، با وجود ایرادات پیشگفته و نیز اشکالات دیگری که بر کتاب اندیشه‌نامۀ سید مرتضی وارد است و در این نوشته مجال طرح پیدا نکرد، کتاب مزبور نخستین تلاش قابل توجّه برای ارائۀ گزارشی نسبتاً کامل از آراء کلامی شریف مرتَضی به‌شمار می‌آید و سعی نویسندۀ ارجمند در این خصوص مشکور و ممدوح است. امید دارم با نشر ویراست‌های مُنقّح تازه از آثار سَیّد مرتَضی زمینۀ لازم برای تحقیق بیشتر در آراء کلامی این عالم والا مقام و تدوین اندیشه‌نامه‌ای جامع و دقیق از ایستارهای کلامی او فراهم آید و پژوهش‌های استوارتری را در این موضوع نظاره‌گر باشیم.