متن کامل مقاله

یکی از آثاری که در برخی از منابع در فهرست نگاشته‌های دانشمند امامیِ عالی مقام خواجه نصیرالدّین طوسی (د: 672 ه‍.ق.) ثبت شده است ترجمۀ فارسی وی از زبدة الحقائقِ عین‌القُضاة همدانی (د: 525 ه‍.ق.) است. تاکنون آگاهی درخور و شایان توجّهی از این اثر منسوب به خواجه در دست نبوده است و تا آنجا که راقم این سطور می‌داند، دست‌نوشتی از آن هم تا به امروز شناسایی نشده. تراجم‌نگار دانشورِ نامور، قاضی نورالله شوشتری (ش: 1019 ه‍.ق.) در ضمن شرح احوال و آثار خواجه نصیر از ترجمۀ مزبور چنین یاد کرده است:

«و ترجمۀ کتاب زبدة الحقایق عین القضاة همدانی و شرح مواضع مشکلۀ آن به التماس و تکلیف امیر ناصرالدّین محتشم که از داعیان طایفۀ اسماعیلیّه بود».¹ شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1392 ش.، ج 4، ص 515.

طبق این گزارش قاضیِ شهید، خواجه نصیرالدّین طوسی بنا به درخواست ناصرُالدّین محتشم (د: 655 ه‍.ق.)، حاکم اسماعیلی قُهستان، برگردانی پارسی از کتاب زبدة الحقائقِ عین‌القضاة همدانی به همراه شرح و توضیح عبارات دشوار آن فراهم آورده بوده است. می‌دانیم که خواجه به خواهش ناصرُالدّین محتشم برگردانی همراه با تهذیب و تکمیل از کتاب طهارة الأعراق یا تهذیب الأخلاقِ ابوعلی مِسکَوَیه (د: 421 ه‍.ق.) را نیز نگاشته بوده که به مناسبت تقدیم اثر به ناصرالدّین محتشم آن را اخلاق ناصری نامیده است. گزارش یادشده از قاضی نورالله ظاهراً در حال حاضر مهمترین سند برای انتساب نگارش ترجمۀ زبدة الحقائقِ عین‌القضاة همدانی به خواجه نصیرالدّین طوسی است. شادروان استاد مدرّس رضوی در شمار آثار خواجه نصیر از این ترجمه نیز یاد کرده است و در معرّفی آن تنها به بازگفت سخنان قاضی نورالله بسنده نموده.² مدرّس رضوی، محمّدتقی، احوال و آثار خواجه نصیرالدّین طوسی، اساطیر، تهران، چاپ سوم، 1386 ش.، ص 580. همچنین، علّامه شیخ آقا بزرگ طهرانی در الذریعة به ترجمۀ مورد بحث با عنوان «شرح زبدة الحقایق» اشاره کرده است و همان گفتار قاضی نورالله شوشتری را دربارۀ نگارش این اثر به قلم خواجه بازگو نموده.³ الطهرانی، آقا بزرگ، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، 26 ج، دارالأضواء، بیروت، 1403 ق.، ج 13، ص 302. ثقة‌الإسلام تبریزی نیز در مرآة‌الکتب کلامی افزون بر گفتۀ قاضی در خصوص ترجمۀ مزبور ابراز نداشته است.⁴ التبریزی، علی بن موسی، مرآة الکتب، تحقیق: محمّد علي الحائري الخرّم آبادی، مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، قم، 1380 ش/ 1422 ق.، الجزء الرابع، ص 354.
به‌رغم تصریحات و اشارات پیشگفته در خصوص انتساب ترجمۀ زبدة الحقائق به خواجه نصیر، پاره‌ای تشکیکات و تردیدها و بل انکارها در این باب مطرح شده است. برای نمونه، کتاب‌شناس شهیر، میرزا عبدالله اَفندی اصفهانی (د: ح 1130 ه‍.ق.) در دو اثر ارزندۀ خود، یعنی ریاض العلماء و تعلیقۀ أمل الآمِل ضمن شرح احوال خواجه نصیر پس از معرّفی مکتوبات موثّق و اصیل وی، به یادکرد از پاره‌ای آثار منسوب به خواجه پرداخته است و از جمله به ترجمۀ کتاب زبدة الحقائق اشاره نموده. میرزا عبدالله، نویسندۀ زبدة الحقائق را شیخ علاء‌الدوله معرّفی کرده است⁵ ظاهراً چُنین لقبی برای عین‌القضاة همدانی معروف و متداول نبوده است و دانسته نیست که مراد از «شیخ علاء‌الدولة» چه کسی است. و با بیان عبارت «في الأخیر إشکالٌ» انتساب چنین اثری به خواجه نصیر را با مشکل مواجه دانسته.⁶«وترجمة کتاب زبدة الحقائق للشیخ علاء الدولة، ولنا في الأخیر إشکال». أفندی الاصبهانی، المیرزا عبدالله، تعلیقة أمل الآمل، تحقیق: سیّد احمد حسینی اِشکوری، کتابخانه آیت الله نجفی مرعشی، قم، 1410 ق.، ص 299؛ نیز نگرید به: همو، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق: سیّد احمد حسینی اِشکوری، قم، منشورات مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، 1403ق.، ج 5، ص 164. برخی از محقّقان معاصر نیز به گزارش پیشگفتۀ قاضی نورالله شوشتری دربارۀ ترجمۀ زبدة الحقائق به دیدۀ تردید نگریسته‌اند و حتّی آن را نادرست قلمداد کرده‌اند.⁷ عفیف عُسَیران در مقدّمۀ خود بر ویراست کتاب تمهیداتِ عین‌القضاة همدانی دربارۀ ترجمۀ فارسی زبدة الحقائق چنین اظهار داشته است که: «از مورخين و تذكره‏نويسان متأخر تنها دو نفر ترجمۀ فارسى زبدة الحقائق را در تذكره‏هاى خود ذكر كرده‏اند كه قابل توجه است: قاضى نور اللّه شوشترى مورخ اوايل قرن يازدهم _ وقتیکه از محمد بن محمد طوسى و آثار او صحبت میکند ترجمۀ زبدة الحقائق و شرح آن را به او نسبت مى‏دهد؛ و حاجى خليفه (مورخ اواخر قرن يازدهم) بوجود ترجمۀ فارسى زبدة الحقائق اشاره نموده و چند سطر از آغاز اين كتاب نقل كرده است؛ اما او راجع بمترجم زبدة الحقائق چيزى نگفته است. ما تقريبا تمام كتابخانه‏هاى تركيه را براى ترجمۀ زبده جستجو كرديم و هيچ اثرى از آن پيدا نشد. از دانشمند محترم آقاى ريتر Ritter مستشرق آلمانى كه در حدود سى سال كتابخانه‏هاى تركيه را بررسى كرده جويا شديم گفتند: از كجا دانسته‏اى كه ترجمه‏اى درباره زبده وجود دارد؟ قول مرعشى به ايشان ارائه شد تبسم كردند و گفتند: به اقوال مرعشى نبايد استناد كرد زيرا گفته‏هاى مرعشى گاهى ساختۀ خيال است. اما راجع بقول حاجى خليفه؛ گمان مى‏كنيم كه او مانند جامى تمهيدات را ترجمۀ زبدة الحقائق دانسته است.». عین‌القضاة المیانجی الهمذانی، ابو المعالی عبدالله بن محمّد، تمهیدات، مقدّمه و تصحیح: عفیف عُسَیران، انتشارات منوچهری، تهران، چاپ چهارم، 1373 ش، صص 5 _6.
امّا اطّلاع تازه‌ای که موجب تقویت احتمال و حتّی یقین به وجود ترجمۀ کتاب زبدة الحقائق به قلم خواجه نصیرالدّین طوسی می‌شود گفتاوردهایی است از این اثر که قاضی نورالله شوشتری، یعنی همان گزارشگر اصلی ترجمۀ خواجه از زبدة الحقائق، در رسالۀ النور الأنوَر و النور الأزهَر في تَنوير خَفايا رسالة القضاء و القدر آورده است. رسالۀ النور الأنوَر اثری است از قاضی نورالله در پاسخ به ردّیّۀ مفسّر و متکلّم و صوفیِ هند، علاء‌الدّین علی بن احمد بن ابراهیم مَهائِمى كوكنى (776 _ 835 ه‍.ق.) بر رسالۀ استِقصَاءُ النَّظَرِ في البَحثِ عنِ القَضاءِ والقَدَرِ علّامۀ حلّی زیر عنوان استِجلاء البَصَر في الردّ على استِقصاء النَظَر. این رسالۀ قاضی تاکنون منتشر نشده است امّا دست‌نوشتی از آن به خطّ خود قاضی نورالله شوشتری در دسترس است که کتابت آن در سال 1018 هجری قمری به انجام رسیده.⁸ نگرید به: المرعشی الحسینی الشوشتری، نور الله بن شریف، النور الأنوَر و النور الأزهَر في تنوير خفايا رسالة القضاء و القدر، نسخۀ عکسی شمارۀ 1545 کتابخانۀ آیة الله مرعشی نجفی قم، برگ 61 آ.
قاضی در موضعی از رسالۀ النور الأنوَر به نقل قسمتی از کتاب زبدة الحقائقِ عین‌القضاة همدانی پرداخته است و سپس به اعتراضی که خواجه نصیرالدّین طوسی در ترجمۀ خویش از این کتاب بر سخن عین‌القضاة وارد نموده اشاره کرده است:

«وههنا سؤال مناسب وقد ؟ في جوابه عین‌القضاة فقال في کتاب الزبدة:
إن قیل: إن کان الواجب في السببیّة تامّاً فهو [کامل ؟]، وإن کان ناقصاً ویکون تمامه بانضمام شرط فذلک الشرط یکون شریکاً له في السببیّة؛ فلِمَ لا تجوّزون أن یسمّی غیره تعالی سبباً مع اعترافکم بأنّ بعض الأشیاء شرط في وجود البعض؟
قلنا: وجود الشرط مؤثّر في استعداد المشروط لقبول الوجود لا في سببیّة ذات الواجب، کما أنّ انکشاف السحاب مؤثّر في استعداد الأرض لقبول نور الشمس ولیس له في تکمیل الشمس تأثیر أصلاً. انتهی.⁹ عین عبارات عین‌القضاة در کتاب زبدة الحقائق از این قرار است: «ويبقى ههنا من الإشكال أن يقال: إن كان الواجب کاملاً في السببية فلِمَ تأخّر وجود المسبّب عنه وتأخّرُ وجود المسبّب عن السبب الموجود بكماله محال؟ وإن كان ناقصاً في السببية وتَمّت ببعض الشروط سببيتُه فقد ثبت له شريك في كونه سبباً، فما بالكم لاتُجوّزون تسمية غيره سبباً مع اعترافكم بأن وجود بعض الأشياء شرطٌ في وجود البعض؟ و هذا إشكال يسهل علينا دفعه فإنا نقول: وجود الشرط إنما أثّر في استعداد المشروط للوجود لا في سببية الذات الواجبة، كما أن انقشاع السحاب إنما يؤثر في استعداد الأرض لاشراق نور الشمس، وليس له أصلاً تأثير في تكميل الشمس.». عین‌القضاة همدانی، عبدالله بن محمّد، زبدة الحقایق، متن عربی به تصحیح: عفیف عُسیران، ترجمۀ فارسی: مهدی تدین، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1379، ص 47.
واعترض علیه المحقّق الطوسي _ قدّس سرّه _ في ترجمته: بأنّ الاعتراف بتأثیر الشرط في حصول الاستعداد مناقض لقولهم "لا مؤثّر في الوجود غیر الله"، فلیفرق بین أن یقال: «غیر الله مؤثّر» و بین أن یقال: «غیر الله سبب و شرط». انتهی.».¹⁰ المرعشی الحسینی الشوشتری، نور الله بن شریف، النور الأنوَر و النور الأزهَر في تنوير خفايا رسالة القضاء و القدر، نسخۀ عکسی شمارۀ 1545 کتابخانۀ آیة الله مرعشی نجفی قم، برگ 16 آ.

گفتاورد یادشده از ترجمۀ خواجه نصیر از زبدة الحقائقِ عین‌القضاة همدانی آشکارا نشان می‌دهد که قاضی نورالله دست‌نوشتی از این ترجمه را در اختیار داشته است. با توجّه به اینکه برگردان خواجه به زبان فارسی بوده نقل‌قول قاضی از آن در واقع از گونۀ نقل به مضمون است و نه نقل عین کلمات و عبارات ترجمۀ خواجه.
در ادامۀ مطلب پیشگفته، قاضی نورالله ایرادی را که شیخ عمادالدّین فضل الله مشهدی (ش: 914 ه‍.ق.)¹¹ دربارۀ شرح احوال و آثار او نگرید به: شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1392 ش.، ج 4، صص 407 _ 414. در شرح لوایح جامی در ردّ اعتراض خواجه نصیر بر کلام عین‌القضاة مطرح کرده است نقل نموده:

«وردّ علیه عمدة أذکیاء الموحّدین الشیخ عمادالدّین فضل الله المشهدي _ قدّس سرّه _ في شرح اللوائح: بأنّ وجه التناقض لیس بظاهر، بل الظاهر عدمه؛ لأنّ النفي [کذا] السببیّة والمؤثّریّة إنّما هو باعتبار الوجود، وإثباتها متعلّق بقبول الوجود.». ¹² المرعشی الحسینی الشوشتری، نور الله بن شریف، النور الأنوَر و النور الأزهَر في تنوير خفايا رسالة القضاء و القدر، نسخۀ عکسی شمارۀ 1545 کتابخانۀ آیة الله مرعشی نجفی قم، برگ 16 آ.

از این نقل معلوم می‌شود که عِلاوه بر قاضی نورالله شوشتری، شیخ عمادالدّین فضل الله مشهدی نیز به ترجمۀ خواجه نصیر از کتاب زبدة الحقائقِ عین‌القضاة همدانی دسترس داشته بوده است و به نقل و نقد پاره‌ای از سخنان خواجه در آن دست‌یازیده بوده.
سپس قاضی ضمن نادرست شمردن ایراد شیخ عمادالدّین فضل الله مشهدی بر اعتراض خواجه نصیر، به نقل عباراتی دیگر از ترجمۀ زبدة الحقائقِ خواجه پرداخته تا نشان دهد اعتراض خواجه موجّه است و ایراد شیخ عمادالدّین بر او ناموجّه:

«وأقول: هذا الإیراد منه إنّما نشأ من قصر النظر في فصل من کتاب الزبدة ذکر فیه المحقّق _ قدّس سرّه _ هذا الاعتراض والغفلة عمّا في بعض الفصول السابقة؛ وذلک لأنّ صاحب الزبدة قد تصدّی في الفصلین السابقین علی هذا الفصل الذي هو بمنزلة فذلکتهما لتقریر مذهب الأشاعرة وهو ... ... وقال المحقّق _ قدّس سرّه _ هناک:
«إنّ مذهب الأشاعرة ... ... ... یقولون لا موجود إلّا الله. وکلاهما حقّ إن أرید بالموجود موجود یکون بذاته موجوداً وبالمؤثِّر ما یکون بذاته _ بلا استفادة الوجود من غیر _ مفیداً للوجود، لکن الأشاعرة لا یجوّزون إطلاق "المؤثِّر" علی غیره تعالی مطلقاً، لا ما یکون مؤثِّراً بذاته، ولا ما یکون واسطة أو آلة أو شرطاً في وجود الغیر. وصاحب الکتاب یبالغ بکلامه هذا في تقریر ذلک المذهب، لکنّه في إثبات الشرط لا یراعی شرط ذلک المذهب. انتهی.».
فظهر أنّ مراده _ قدّس سرّه _ بالتناقض المذکور التناقض الذي بین ما ذکره صاحب الزبدة في الفصلین السابقین تقریراً لمذهب الأشاعرة وما في الفصل اللاحق متفرّعاً علیهما، لا بین المقدّمتین المذکورتین في هذا الفصل بخصوصه، کما توهّمه هذا الموحّد الفرید _ قدّس سرّه.». ¹³ همان، برگ 16 ب.

عبارات پیشگفته که از موضعی دیگر از ترجمه و شرح خواجه از کتاب زبدة الحقائق نقل شده است حاکی از آن است که قاضی نورالله خود به این ترجمه و شرح دسترس مستقیم داشته و نقل او از ترجمه به واسطۀ منقولات شیخ عمادالدّین فضل الله مشهدی از آن نبوده است. باز در اینجا نیز روشن است که آنچه قاضی از برگردان خواجه بازگو کرده به شیوۀ نقل به مضمون است و عین عبارات پارسی خواجه در ترجمه‌ای که از زبدة الحقائق فراهم آورده بوده نیست.
بنابراین اکنون از طریق رسالۀ النور الأنوَرِ قاضی نورالله به مضمون دو پاره نوشتۀ زیر از ترجمه و شرح خواجه نصیر از زبدة الحقائقِ عین‌القضاة آگاهی داریم:
1) «واعترض علیه المحقّق الطوسي _ قدّس سرّه _ في ترجمته: بأنّ الاعتراف بتأثیر الشرط في حصول الاستعداد مناقض لقولهم "لا مؤثّر في الوجود غیر الله"، فلیفرق بین أن یقال: «غیر الله مؤثّر» و بین أن یقال: «غیر الله سبب و شرط». انتهی.».
2) قال المحقّق _ قدّس سرّه _ هناک: «إنّ مذهب الأشاعرة ... ... ... یقولون لا موجود إلّا الله. وکلاهما حقّ إن أرید بالموجود موجود یکون بذاته موجوداً وبالمؤثِّر ما یکون بذاته _ بلا استفادة الوجود من غیر _ مفیداً للوجود، لکن الأشاعرة لا یجوّزون إطلاق "المؤثِّر" علی غیره تعالی مطلقاً، لا ما یکون مؤثِّراً بذاته، ولا ما یکون واسطة أو آلة أو شرطاً في وجود الغیر. وصاحب الکتاب یبالغ بکلامه هذا في تقریر ذلک المذهب، لکنّه في إثبات الشرط لا یراعی شرط ذلک المذهب. انتهی.».
این گفتاوردهای قاضی نورالله شوشتری از ترجمه و شرح زبدة الحقائقِ خواجه نصیر و نیز اشارۀ شیخ عمادالدّین فضل الله مشهدی به سخنان خواجه در آن تا حدّ زیادی ما را به نگارش چنین اثری به خامۀ خواجه مطمئن می‌سازد و تشکیکات ابراز شده در خصوص انتساب آن به وی را برطرف می‌کند. با توجّه به اینکه دست‌نویسی از ترجمۀ خواجه از زبدة الحقائق تا زمان حیات قاضی (ش: 1019 ه‍.ق.) در دسترس بوده است می‌توان امید داشت که هنوز هم اثری از آن باقی مانده باشد و زمانی دست‌نوشتی از این ترجمۀ گرانبها شناسایی شود. اکنون می‌توان از گفتاوردهای قاضی نورالله از ترجمۀ فارسی زبدة الحقائقِ خواجه نصیر برای شناسایی و تأیید نسخه‌هایی از برگردان فارسی زبدة الحقائق که انتساب آنها به او ‌محتمل باشد نیز بهره‌مند شد.
یادآوری این نکته نیز بایسته است که عین‌القضاة همدانی اثر دیگری نیز نگاشته است به زبان فارسی که به دو عنوان تمهیدات و زبدة الحقائق في کشف الدقائق (زبده / زبدة الحقائق) نامیده شده و از حیث ساختار و محتوا به‌کلّی متمایز است از زبدة الحقائقِ عربی که خواجه آن را به فارسی ترجمه نموده. کتاب تمهیدات یا زبدة الحقائق في کشف الدقائق اثری کلان در عرفان و تصوّف و سیر و سلوک است ولی زبدة الحقائقِ عربی رساله‌ای است به‌نسبت مختصر در الهیّات که با رویکرد فلسفی _ عرفانی نگاشته شده. هم‌اکنون دست‌نوشت‌های فارسی پرشماری زیر عنوان زبده یا زبدة الحقائق در کتابخانه‌های ترکیه و مصر معرّفی شده است که در واقع نسخه‌هایی است از تمهیدات عین‌القضاة و ربط و نسبتی با ترجمۀ پارسی خواجه از زبدة الحقائقِ عربی ندارد. با این حال، همچنان احتمال پیدا شدن دست‌نویسی از برگردان خواجه در میان این نسخ می‌رود. آنگونه که شادروان استاد مجتبی مینُوی اظهار داشته است وی احتمال داده که دست‌نوشتی از ترجمۀ فارسی زبدة الحقائق را در یکی از کتابخانه‌های ترکیه دیده بوده باشد.¹⁴«در مقدمه راجع به ترجمۀ زبدة الحقايق بحث فرموده‏ايد كه نسخۀ آن را نديده‏ايد. آنچه من بياد دارم و گمان مى‏كنم در نسخه‏هاى تركيه ديده‏ام دو نوع زبدة الحقايق فارسى هست كه يكى همان تمهيدات است كه باين اسم ناميده‏اند و ديگرى فارسى آن زبدة الحقايق عربيست. بعضى از نسخ در جزء عكسهاى فيلمى دانشگاه موجود بايد باشد. و اگر مسلم باشد كه نصيرالدين طوسى زبدة را ترجمه كرده است، و اگر نسخه‏هاى فارسى بنام زبدة الحقايق يافت شود كه با اصل عربى مطابق آيد، بتوان احتمال آن را داد كه همان ترجمۀ خواجه باشد.». مینوی، مجتبی، «چند نکته دربارۀ اخلاق محتشمی»، مجلّۀ راهنمای کتاب، ش 3، صص 730 _ 732 بازچاپ شده در مقدّمۀ: طوسی، نصیرالدّین، اخلاق محتشمی، با دیباچه و تصحیح: محمّدتقی دانش‌پژوه، انشارات دانشگاه تهران، تهران، چاپ سوم، 1377 ه‍.ش.، ص 44. به هر روی، امیدوارم هر چه زودتر نسخه‌ای از برگردان ارج‌آور جناب خواجه نصیرالدّین طوسی از زبدة الحقائق دستیاب شود و در دسترس پژوهندگان قرار گیرد.