کتاب‌شناسی‌ها در شمار منابع و مراجع بسیار ضروری و با اهمّیّت در تحقیقات امروزین قرار دارد که اگر تدوین آنها با همّت و دقّت لازم صورت پذیرد، راهنمایی نیک و کارا برای پژوهشگران خواهد بود. کتابشناسی متون چاپ‌شده در ایران یکی از آثار مهمّ نوانتشار در این حوزه است که به کوشش آقایان محمود طَیّار مَراغی و سَیّد سعید میرمحمّدصادق فراهم آمده و از سوی مؤسّسۀ پژوهشی میراث مکتوب و سازمان اَسناد و کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران نشر یافته است.1

کتابشناسی متون چاپ‌شده در ایران (از سال 1233 قمری تا 1390 شمسی)، به کوشش: محمود طَیّار مَراغی و سیّد سعید میرمحمّدصادق، 2 ج، مؤسّسۀ پژوهشی میراث مکتوب و سازمان اَسناد و کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران، تهران، 1398 ش، شمارگان 500 نسخه، 1344 ص.

این کتاب، که مشتمل است بر آثار منتشرشده در ایران از سال 1233 قمری تا 1390 شمسی، در دو مجلّد به‌طبع رسیده. در جلد نخست، اطّلاعات مربوط به کتابهای فارسی، و در جلد دوم، مشخّصات نشر کتابهای عربی و ترکی و مجموعه‌های مطبوع در ایران گردآوری و ارائه شده است.
تردیدی نیست که تدوین و ترتیب کتاب‌شناسی کلانی چون کتابشناسی متون چاپ‌شده در ایران، که «به‌نوعی یک طرح و پروژۀ ملّی» نیز قلمداد شده است، مستلزم کوشش‌ها و پژوهش‌های سخت و درازدامن است و به انجام رساندن آن همّتی والا می‌طلبد. اکنون که این اثر با تلاش گروهی از پژوهندگان دانشور و زیر نظر شماری از «خبرگان حوزۀ کتابشناسی» کشور فراهم آمده است و در معرض دید و داوری همگان قرار گرفته، شایسته است مورد عنایت جدّی پژوهشگران متون نیز قرار گیرد و در اصلاح و اتمام آن اهتمام تمام شود.
به‌رغم سعی مشکورِ گردآورندگانِ کتابشناسی متون چاپ‌شده در ایران، همچنان کاستی‌ها و نادرستی‌های فراوانی در این اثر مشهود است که هم اعتبار و اعتماد به آن را با مشکل جدّی روبرو می‌کند و هم در موارد و مواضعی، بجای هدایت مراجعان و محقّقان، سبب گمراهی و سرگردانی آنان می‌شود. البتّه حدوث و بروز پاره‌ای از این نقائص و اشکالات، با توجّه به ماهیّت چنین کار کلانی، طبیعی می‌نماید؛ امّا شماری دیگر از آن کاستی‌ها و ناراستی‌ها، ناشی از دقّت ناکافی و تتبّع ناتمام پدیدآورندگان این مجموعه است. در این مقال و مجالِ مختصر قصد آن نیست که بررسی و نقد جامعی در خصوص این اثر انجام گیرد و مَحاسن و مَساوی عمدۀ آن گوشزد گردد. آنچه در این سلسله یادداشت‌ها مَطمَح‌نظر نویسندۀ این سطور است تنها تَذکار برخی اغلاط و کاستی‌هایی است که در حین مراجعه به کتاب مورد بحث با آن مواجه شده و اینک به منظور تصحیح و تکمیل آن مجموعه خاطرنشان می‌گردد. در پارۀ نخستِ این یادداشت‌ها، به اشکالات مشهود در معرّفی چاپ‌های دو کتاب مهم و مشهور از میراث کلامی ارزشمند امامیّه اشاره می‌کنم.
1) در کتابشناسی متون چاپ‌شده در ایران، جلد دوم، صفحۀ 819، شمارۀ 6491 مشخّصات چاپ‌های مختلف رسالۀ «استِقصَاءُ النَّظَرِ في البَحثِ عنِ القَضاءِ والقَدَر» نوشتۀ علّامۀ حِلّی (د: ۶۴۸ _ 726 ھ.ق.) ارائه شده است که با اغلاط و نقائص چندی به شرح زیر همراه است:
اوّلاً: اسم رسالۀ علّامه به‌صورت «استقصاء البحث و النظر فی البحث من القضاء و القدر» ضبط شده است که عنوانی نادرست است و هیچ‌یک از چاپهای متداول رسالۀ مزبور زیر این نام منتشر نشده. معلوم نیست این عنوانِ نادرست از کجا برگرفته شده است و در این کتابشناسی ثبت گردیده!
ثانیاً: دو ویراستِ دیگرِ چاپ‌شده از رسالۀ استِقصَاءُ النَّظَر در ایران اصلاً معرّفی نشده است! مشخّصات نشر این دو ویراست از این قرار است:
* استِقصاءُ النَّظَر في البحث عن القَضاءِ و القَدَر، تحقيق: يعقوب الجعفري، قم، مجلۀ كلام اسلامی، سال دوم، شمارۀ دوم (ش 6)، 1372 ه‍.ش.، صص 34 _ 48.
* استِقصاءُ النَّظَر في القَضاءِ و القَدَر و یلیه الفرق بین کلام النبي و قول الوصي، تحقیق: السیّد محمّد الحسیني النیسابوري، دار أنباء الغیب، مشهد، 1418 ه‍.ق./ 1377 ه‍.ش.، صص 1 _ 61.
این ویراست اخیر از رسالۀ استِقصَاءُ النَّظَر طبعی معروف و رایج از اثر است که هم در کتابخانه‌های متعدّدی در دسترس قرار دارد و هم در کتابشناسی‌های دیگری چون معجم التراث الکلامی معرّفی شده است2

معجم التراث الکلامي، 5 ج، مؤسسة الإمام الصادق (علیه السلام)، قم، 1423 ق / 1380 ش، ج 1، ص 252.

. بنابراین وقوف و وصول به این چاپ قطعاً امر دشوار و پیچیده‌ای برای گردآورندگان کتابشناسی متون چاپ‌شده در ایران نبوده است و با اندکی پی‌جویی، آگاهی از آن سهل و ممکن بوده است. با این وصف، از معرّفی این چاپ در ضمن طبع‌های رسالۀ مزبور غَفلت شده است!
2) از خواجه نصیرالدّین طوسی (د: 672 ه‍.ق.)، فیلسوف و متکلّم عالی‌مقام امامی، در موضوع جبر و اختیار یا قضاء و قدر دو رساله می‌شناسیم که یکی به فارسی نگاشته شده است و شهرت بیشتری دارد، و دیگری که متنی بسیار مختصر و کمتر شناخته‌شده است به زبان عربی تألیف گردیده. هر دو رساله بارها در ایران به‌صورت‌های مختلف چاپ شده است و مشخّصات نشر آنها در برخی کتابشناسی‌ها نیز درج گردیده.3

نگرید به: اشک‌شیرین، سیّد ابراهیم، رحمانی، حسن، «کتابشناسی خواجه نصیرالدّین طوسی»، چاپ‌شده در: پور جوادی، نصرالله، وسل، ژیوا، دانشمند طوس، مرکز نشر دانشگاهی و انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران، تهران، 1379 ش.، صص 87 _ 88.

در کتابشناسی متون چاپ‌شده در ایران معرّفی چاپ‌های این دو رساله نیز با خطاها و آشفتگی‌ها و کاستی‌های قابل ملاحظه‌ای همراه است که در ادامه بدانها اشاره می‌شود:
اوّلاً: در این کتابشناسی، رسالۀ خواجه به زبان عربی دربارۀ جبر و اختیار اصلاً معرّفی نشده است، در حالی که دست‌کم دو ویراست از این تک‌نگاشت در ایران به‌چاپ رسیده:
* نخست، ضمن: مدرّس رضوی، محمّدتقی، احوال و آثار خواجه نصیرالدّین طوسی، اساطیر، تهران، چاپ سوم، 1386 ش، صص 549 _ 550.
* دوم، در: مدرّسی زنجانی، محمّد، سرگذشت و عقاید فلسفی خواجه نصیرالدّین طوسی، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1363 ش.، صص 180 _ 181.
ویراستی دیگر از این رساله نیز در دسترس است که در بیروت و به ضمیمۀ تلخیص المُحَصَّلِ خواجه نشر یافته.4

زیر عنوان «أفعال العباد بین الجبر و التفویض» در ضمیمۀ تلخیص المحصّل، تصحیح: عبدالله نورانی، دار الأضواء، بیروت، صص 477 _ 478.

ثانیاً: رسالۀ معروف خواجه به زبان فارسی در باب جبر و اختیار که زیر عناوینی چون «جبر و اختیار»، «جبر و قدر» و «قضاء و قدر» شناخته شده و به چاپ نیز رسیده است، نه در مجلّد نخست کتابشناسی متون چاپ‌شده، بلکه در جلد دوم آن و زیر عنوان عربی «الجبر و الاختیار» معرّفی شده است.5

کتابشناسی متون چاپ‌شده در ایران (از سال 1233 قمری تا 1390 شمسی)، ج 2، ص 903.

با توجّه به اینکه رسالۀ مزبورِ خواجه، به زبان فارسی نگاشته شده است، طبق قاعده و بنا بر انتظار، مراجعانِ به کتابشناسی متون چاپ‌شده، در مجلّد نخست این مجموعه که حاوی اطّلاعات نشر متون فارسی در ایران است به‌دنبال مشخّصات چاپ این رساله خواهند بود و نه در جلد دوم که به معرّفی کتابهای عربی و ترکی اختصاص دارد. در واقع، اکنون در کتابشناسی متون چاپ‌شده در ایران، هیچ چاپی از رسالۀ فارسی خواجه در جبر و اختیار در موضع درست خودش معرّفی نگردیده است و بجای آن، مشخّصات نشر ویراست‌های رسالۀ فارسی به عنوان چاپهای رسالۀ عربی خواجه در جبر و اختیار به خوانندگان شناسانده شده است!
ثالثاً: در همین‌جا نیز معرّفی چاپهای رسالۀ فارسی خواجه در جبر و اختیار به‌صورت کامل و دقیق انجام نگرفته است و یکی از ویراست‌های رایج رسالۀ جبر و اختیارِ خواجه معرّفی نشده. مشخّصات نشر این ویراستِ از قلم افتاده چنین است:
* دو رساله فلسفی در بیان اراده انسان: جبر و اختیار تألیف خواجه نصیرالدین طوسی، جبر و تفویض یا رسالۀ خلق الأعمال به ضمیمۀ متن عربی تألیف صدرالمتألهین شیرازی، تهران، نشر علوم اسلامی، اسفند 1363 ش، صص 5 _ 54.
موارد یادشده، ضرورت تصحیح و تکمیل کتابشناسی متون چاپ‌شده در ایران را فرایاد می‌آورد، کاری که خوشبختانه ناشران ارجمند این اثر نیز درصدد انجام آن هستند. در واقع، از ناشران ناموری چون مؤسّسۀ پژوهشی میراث مکتوب و سازمان اَسناد و کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران انتظار می‌رفت، و همچنان نیز می‌رود، که پیش از نشر چنین آثاری، در تمهید و تدوین آنها، به‌دور از شتابزدگی و سهل‌انگاری، دقّت کافی مبذول دارند و اینگونه مآخذ مهم را به طرز و ترتیب علمی و استوار عرضه نمایند. امیدوارم اصلاحاتی که در این سلسله یادداشت‌ها در خصوص کتابشناسی متون چاپ‌شده در ایران تقدیم می‌گردد سودمند افتد و به تکمیل این منبع کارآمد و ارزشمند یاری رساند.