چکیده:
راغب اصفهانی (زنده در: 409 ه‍.ق.) ادیب و مفسّر و متکلّم نامور و صاحب آثار ارزشمندی چون مُفردات ألفاظ القرآن و مُحاضَرَات الأدباء و مُحاوَرَات الشعراء والبُلَغاء و نیز الذریعة إلی مکارم الشریعة کتابی بسیار ارج‌آور و پرثمر در تقریر مسائل کلامی تحریر نموده که زیر عنوان الاعتقادات تصحیح و منتشر شده است. در نوشتار حاضر، دست‌نوشت‌های شناخته‌شده از اعتقادات و نیز دو ویراستِ فراهم‌آمده از این اثر معرّفی شده است و پاره‌ای از مهمترین اشکالات ویراست شمران العَجَلی از این کتاب بازگو گردیده است. ضبط‌های نادرست و افتادگی‌های شایان توجّه و اغلاط حروف‌نگاشتی پرشمارِ ویراست العَجَلی ضرورت ارائۀ ویراست بازنگریستۀ تازه‌ای از این اثر گرانسنگ را نشان می‌دهد.

کلیدواژه‌ها: راغب اصفهانی، الاعتقادات، کلام اسلامی، شمران العَجَلی، تصحیح انتقادی



ابوالقاسم حسین بن محمّد بن مفضّل معروف به راغب اصفهانی (زنده در: 409 ه‍.ق.) از نامورترین دانشمندان مسلمان است که به سبب نگارش آثار ماندگار در زمینه‌های قرآنی و تفسیری و ادبی و اخلاقی شهرتی فراگیر داشته و بیشتر تألیفاتش با اقبال عالمان و محقّقان روبرو شده است. با این وصف، آگاهی‌های چندانی از زندگی شخصی و حیات علمی او از جمله، نام استادان و شاگردانش دانسته نیست. دربارۀ احوال و آثار و جنبه‌های مختلف اندیشگی، خاصّه وجوه ادبی و تفسیریِ راغب اصفهانی تاکنون مقالات و تک‌نگاشت‌هایی مستقل به‌نگارش درآمده است. از میان این پژوهش‌ها کتاب آقای سَیّد علی میرلوحی با عنوان راغب اصفهانی 1

میرلوحی، سیّد علی، راغب اصفهانی، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، اصفهان،1386.

و پایان‌نامۀ دکتری آقای الکساندر کی در خصوص زندگی و آثار راغب و برخی مباحث زبان‌شناسی در تألیفات وی2

Key, Alexander, A Linguistic Frame of Mind: ar-Rāġib al-Iṣfahānī and What It Meant to be Ambiguous, Doctoral dissertation, Harvard University, 2012, 331 + ix pp.

و همچُنین کتاب یاسین محمّد دربارۀ فلسفۀ اخلاقِ راغب اصفهانی3

Mohamed, Yasien, The path to virtue: the ethical philosophy of al-Rāghib al-Iṣfahānī: an annotated trans with critical introduction of Kitāb al-Dharīah ilā Makārim al-Sharīah (chapter one and introduction only), Kuala Lumpur, Malaysia: International Institute of Islamic Thought and Civilization (ISTAC), International Islamic University Malaysia, IIUM, 2006.

از مهمترین تحقیقات به‌حساب می‌آید.

یکی از آثار گرانبهای راغب اصفهانی که برخلاف آثاری چون مُفردات ألفاظ القرآن و مُحاضَرَات الأدباء و مُحاوَرَات الشعراء والبُلَغاء و نیز الذریعة إلی مکارم الشریعة هیچگاه شهرت و تداول نیافت کتابی است که او در تشریح مسائل اعتقادی نگاشته و زیر عنوان الاعتقادات به‌چاپ رسیده است. کتاب الاعتقاداتِ راغب اثری مهجور و ناآشنا نزد اغلب تراجم‌نگاران بوده و تاکنون نیز توجّه شایانی به آن نشده است. بیشترِ عالمان مسلمانِ پس از راغب یا از نگارش این کتاب آگاه نبوده‌اند و یا توجّه خاصّی به آن ننموده‌اند. در نتیجه، عدم التفات به کتاب اعتقاداتِ راغب هم موجب شده است که شخصیّت و جایگاه کلامی راغب نامعلوم مانَد و دیدگاه‌های اعتقادی او ناشناخته بمانَد و هم اینکه در باب مذهب عقیدتی وی ابهامات فراوان و فرضیّات مختلفی مجال طرح یابد. راقم این سطور در مقالی مستقل زیر عنوان «راغب اصفهانی به مثابۀ متکلّمی سَلَفی» به بحث در خصوص تعیین مذهب و مرام عقیدتی راغب بر اساس آراء او در کتاب اعتقادات می‌پردازد. در این نوشتار، نخست، ویراست چاپ شده از کتاب اعتقادات معرّفی می‌شود و سپس برخی از اشکالات و انتقادات گوناگون وارد بر آن خاطرنشان می‌گردد.

عنوان «الاعتقادات» یا «الاعتقاد» که کتاب راغب تحت این دو نام ویراسته و یکبار نیز منتشر شده است عنوانی است که مصحّحان آن با توجّه به محتوای کتاب اختیار کرده‌اند4

نگرید به مقدّمۀ شمران العجلی بر: الراغب الاصفهانی، أبوالقاسم الحسین بن محمّد، الاعتقادات، ص 10 و مقدّمۀ اختر جمال محمّد لقمان بر: همو، کتاب الاعتقاد، ص 37.

و در خودِ اثر نامی از برای آن تعیین نشده است. در کتب تراجم نیز در زمرۀ تألیفات راغب تنها از اثری با عنوان کلّی «کتاب فی الاعتقاد» یا «کتاب فی الإیمان و الکفر» یاد شده است که احتمالاً عناوینی ناظر به همین کتاب مورد گفت‌وگوی ما است. تا آنجا که جست‌وجو شد، در آثار متکلّمانِ پس از راغب یادی از این کتاب وی به میان نیامده است و چندان اشارتی به آن و دیدگاه‌های بازتاب یافته در آن نشده است. بنابراین، چنانکه پیشتر بیان شد، می‌توان گفت که کتاب اعتقاداتِ راغب برای عالمان بعدی چندان شناخته‌شده نبوده است و شهرتی هم در محافل کلامی نداشته است. یادکرد از راغب در کتب کلامی هم اغلب منحصر است به نقل دیدگاه او در باب تجرّد نفس5

برای نمونه علّامۀ حلّی راغب را در زمرۀ متکلّمان اشعریِ قائل به تجرّد نفس معرّفی کرده است: «اختلف الناس في ماهية النفس و أنها هل هي جوهر أم لا و القائلون بأنها جوهر اختلفوا في أنها هل هي مجرد أم لا و المشهور عند الأوائل و جماعة من المتكلمين كبني نوبخت من الإمامية و المفيد منهم و الغزالي و الحليمي و الراغب من الأشاعرة أنها جوهر مجرد ليس بجسم و لا جسماني». الحلّی، الحسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تصحیح: حسن حسن زاده آملی، الطبعة التاسعة، مؤسّسة النشر الإسلامی، قم، 1422 ه‍.ق.، ص 278.

و اعتقاد به معاد جسمانی و روحانی6

برای نمونه نگرید به: التفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، تحقیق: عبدالرحمن عمیره، منشورات شریف رضی، قم، 1409 ه‍.ق.، ج 5، ص 88.

، و سایر دیدگاه‌های راغب مورد توجّه قرار نگرفته است.

در خصوص انتساب و استناد کتاب اعتقادات به راغب اصفهانی، گذشته از تصریحی که در ابتدای برخی نسخ کتاب بر انتساب آن به راغب شده است، اشارۀ نویسنده در موضعی از این اثر به دیگر کتاب خودش یعنی الذریعة إلی مکارم الشریعة 7

«وأما کیفیة تزکیة النفس فقد بینتها فی کتاب الذریعة الی مکارم الشریعة». الراغب الاصفهانی، أبوالقاسم الحسین بن محمّد، الاعتقادات، ص 62.

شاهدی نیک و گواهی استوار بر وثاقت انتساب آن به راغب اصفهانی است. از این اشاره، همچُنین معلوم می‌شود که راغب کتاب اعتقادات را پس از کتاب الذریعة به نگارش درآورده است.

کتاب اعتقاداتِ راغب نگاشته‌ای بسیار سودمند و پر نکته و خواندنی است. این اثر وجیز و عزیز مشتمل بر مطالب بدیع فراوانی است که نظایر آنها در آثار دیگر کمتر به چشم می‌خورد. در واقع به نظر می‌رسد که کتاب راغب هم از حیث ساختار و هم از جهت محتوا کتابی ابتکاری و کم‌نظیر است. تسلّط راغب به استفاده از آیات قرآن کریم در مباحث مختلف کلامی و استناد به آیات و رِوایات در تبیین مسائل عقیدتی نیز کتاب اعتقادات راغب را از این حیث ممتاز و حائز اهمّیّت بسیار نموده است. همچُنین، تبحّر راغب در ریشه‌شناسی واژگان زبان عربی و شناخت اصطلاحات و الفاظ این زبان، زمینۀ طرح مباحثی پر فایده‌ در باب ریشه و معنای اصطلاحات کلامی را در کتاب اعتقادات فراهم آورده است. برخی از نِکاتی که راغب در باب معانی اصطلاحات کلامی در این کتاب بیان نموده است، مثلاً مطالبی که او دربارۀ معنا و نسبت دو اصطلاح «اراده» و «مشیّت» و اخص بودن «مشیّت» از «اراده» ارائه کرده است، در سایر آثار خودش از جمله کتاب مفردات ألفاظ القرآن ذکر نکرده است.8

مقایسه کنید مطالب مطرح در: الاعتقادات، صص 269 _ 272 را با مباحث مذکور در مفردات ألفاظ القرآن، صص 471 _ 472.

معرّفی سایر مطالب ارزشمند و وجوه مختلف اهمّیّت کتاب اعتقاداتِ راغب گفتاری جداگانه طلب می‌کند که امیدوارم در مقالی مستقل بدان بپردازم.

از کتاب اعتقاداتِ راغب اصفهانی تاکنون چهار نسخه شناخته شده است:

1) نسخۀ شمارۀ 56 کتابخانۀ آستان قدس رضوی مشهد مورَّخ 679 ه‍.ق. که کهن‌ترین دست‌نوشت تاکنون شناخته‌شده از رسالۀ اعتقادات به‌شمار می‌آید و از نُسَخ خطّی وقفی ابن خاتون بوده است.9

از دوست ارجمندم جناب آقای امید حسینی‌نژاد که در تهیّۀ این نسخه یاری نمودند بسیار سپاسگزارم.

فهرست‌نگار این نسخه را به‌اشتباه زیر عنوان «تحقیق البیان» معرّفی نموده است و همین اشتباه به منابع دیگر از جمله فهرست فنخا هم راه پیدا کرده است.10

نگرید به: درایتی، مصطفی، فهرستگان نسخه‌های خطّی ایران (فنخا)، ج 7، ص 678.

مقایسۀ این نسخه با سایر نسخی که از رسالۀ اعتقادات بازمانده است آشکارا نشان می‌دهد که نسخۀ مورد گفت‌وگو دست‌نوشتی از همین رساله است و ربطی به اثر دیگر راغب با عنوان تحقیق البیان _ که هم‌اکنون مفقود است _ ندارد. بر اساس گفته‌های خودِ راغب می‌دانیم که وی کتاب «تحقیق البیان فی تأویل القرآن» را قبل از کتاب اعتقادات نوشته بوده است؛ زیرا او در مقدّمۀ کتاب الذریعة إلی مکارم الشریعة _ که در نسخه‌های کتاب اعتقادات و از جمله همین نسخۀ آستان قدس رضوی به آن اشاره شده است _ به نگارش کتاب تحقیق البیان در گذشته تصریح کرده است.11

«کنت قد أشرت فیما أملیته من کتاب تحقیق البیان فی تأویل القرآن إلی الفرق بین أحکام الشریعة و مکارمها». الراغب الاصفهانی، الحسین بن محمّد، الذریعة إلی مکارم الشریعة، ص 1.

بنابراین، همچنانکه برخی دیگر از نویسندگان نیز یادآور شده‌اند12

نگرید به: مقدّمۀ شمران العجلی در: الراغب الاصفهانی، الحسین بن محمّد، الاعتقادات، ص 8؛ میرلوحی، سیّد علی، راغب اصفهانی، ص 237؛ مقدّمۀ صفوان عدنان داوودی بر: الراغب الاصفهانی، الحسین بن محمّد، مفردات ألفاظ القرآن، ص 12.

، نسخۀ 56 کتابخانۀ آستان قدس رضوی ممکن نیست آنگونه‌که فهرست‌نگار گمان کرده است دست‌نوشتی از تحقیق البیان باشد.

بر اساس ترقیمۀ کاتب، استنساخ این نسخه در ذی‌الحجّه‌ی سال 679 هجری قمری به پایان رسیده است (نگ: تصویر شمارۀ 1). شوربختانه این دست‌نوشت از آغاز دچار افتادگی قابل‌توجّهی شده است و فاقد تقریباً نیمی از اثر است. به همین سبب نمی‌دانیم که آیا صفحۀ عنوان نسخه دربردارندۀ عنوانی برای اثر بوده است یا نه. از این گذشته، در موضعی از فصل هفتم کتاب، سخن راغب به‌ناگاه ناتمام مانده که بنا به گزارش کاتبِ نسخۀ مورد گفت‌وگو، نسخۀ اصلی که کاتب از روی آن کتابت می‌کرده است در این موضع، سفید و نانوشته بوده است: «بیاض فی نسخة الأصل». البتّه بعید است کلمات نامکتوب در این موضع از چند کلمه بیشتر باشد.

این نسخه اگرچه عتیق و نفیس است، متأسّفانه مشتمل بر ضبط‌های سقیم و معروض افتادگی‌هایی جزئی و گاه چند سطری نیز هست.

2) نسخۀ شمارۀ 382 از کتابخانۀ شهید علی پاشا در سلیمانیۀ استانبول که مجموعه‌ای خطّی است حاوی:
1_ رساله‌ای از صدرالدّین ابوعبدالله محمد سُلَمی شافعی مناوی (د: 803 ه‍.ق.) با نام «هدایة الإنسان لفضل طاعة الإمام والعدل والإحسان» در تخریج و شرح و تکمیل احادیث رسالۀ أربعون حدیثاً فی اصطناع المعروف تألیف زکی‌الدّین عبدالعظیم بن عبدالقوی مُنذِری (د: 656 ه‍.ق.).

2_ رساله‌ای کلامی از علاء‌الدّین بُخاری حنفی با عنوان «رسالة فی الاعتقاد» که تاریخ اتمام کتابت آن 14 صفر سال 961 هجری قمری است.

3_ متن اعتقاداتِ راغب اصفهانی زیر عنوان «رسالة فی الاعتقاد» که کتابت آن بر اساس ترقیمۀ کاتب در 15 ربیع الأوّل سال 961 پایان یافته است (نگ: تصویر شمارۀ 2). بخشی از انتهای فصل هفتم و نیز تمام فصل هشتم کتاب در این نسخه افتاده است.

این نسخه حاوی اغلاط فراوان و قابل توجّهی است و متنی استوار از اثر را ارائه نمی‌دهد.

3) نسخۀ شمارۀ 2141 از کتابخانۀ فیض الله افندی در سلیمانیۀ استانبول که استنساخ آن در سال 1091 هجری قمری به پایان رسیده است. این نسخه بخشی از یک مجموعۀ خطّی مشتمل بر چهار اثر راغب اصفهانی است که به ترتیب شامل تفسیر سورۀ فاتحه، تفصیل النشأتین، رسالۀ اعتقادات و مفردات ألفاظ القرآن می‌شود. در آغاز رسالۀ اعتقادات نامی برای آن ذکر نشده و فقط بر صفحۀ عنوان نسخه با خطّی ریز و کم‌رنگ از این رساله با عنوان کلّی «فی الکلام» یاد شده است. همچُنین، در صفحۀ عنوان نسخه یادداشتی نوشته شده است که تاریخ فوت راغب را رأس قرن پنجم هجری (سال 500 هجری قمری) معرّفی نموده (نگ: تصویر شمارۀ 3). ضبط‌های این دست‌نوشت نسبت به نسخۀ شمارۀ 382 کتابخانۀ شهید علی پاشا استوارتر است و متنی نسبتاً صحیح‌تر از اثر را عرضه می‌کند گرچه مشتمل بر اغلاطی نیز هست. تاکنون از این نسخه در تصحیح متن اعتقادات بهره ‌گرفته نشده است.

4) نسخۀ شمارۀ 5277 کتابخانۀ چِستِربیتی دوبلین در ایرلند که تاریخ کتابت آن معلوم نیست 13

. Arthur J. Arberry, The Chester Beatty library; a handlist of the Arabic manuscripts, vol. 7, Dublin, HODGES, FIGGIS & CO., LTD. 1964, P. 88.

و _ بر اساس گزارشی 14

Key, Alexander, A Linguistic Frame of Mind: ar-Rāġib al-Iṣfahānī and What It Meant to be Ambiguous, Doctoral dissertation, p. 261.

_ بر صفحۀ عنوان آن نام اثر چُنین نوشته شده است «کتاب الشیخ أبوالقاسم الحسین بن محمّد بن المفضّل الراغب فی العقاید». اختر جمال محمّد لقمان که کتاب اعتقادات را بر اساس نسخۀ چِستِربیتی تصحیح کرده است بر اساس یادداشت تملّکی که بر پشت نسخه نوشته شده است و خبر از خرید آن در سال 1109 هجری قمری می‌دهد، گمان کرده که این نسخه در همین قرن دوازدهم کتابت شده است.15

نگرید به مقدّمۀ اختر جمال محمّد لقمان بر: الراغب الاصفهانی، أبوالقاسم الحسین بن محمّد، کتاب الاعتقاد، ص 39.

امّا آرتور آربِری که این نسخه را از نزدیک دیده و فهرست کرده است حدس زده که تاریخ کتابت آن به قرن هفتم هجری باز می‌گردد.16

. Arthur J. Arberry, The Chester Beatty library; a handlist of the Arabic manuscripts, vol. 7, Dublin, HODGES, FIGGIS & CO., LTD. 1964, P. 88.

با توجّه به خطّ و نحوۀ کتابت نسخه به نظر می‌رسد که حدس آربری به واقع نزدیکتر باشد و گفتۀ اختر جمال محمّد لقمان گمانی بی اساس باشد. واضح است که تاریخ خرید و انتقال نسخه نمی‌تواند دَلالتی بر تاریخ کتابت آن داشته باشد.

تاکنون از رسالۀ اعتقاداتِ راغب دو ویراست ارائه شده است: نخست، اختر جمال محمّد لقمان در سال 1401 این اثر را بر اساس نسخۀ چِستِربیتی در قالب یک پایان‌نامۀ دانشگاهی (497 صفحه) زیر عنوان «کتاب الاعتقاد» تصحیح کرد و در جامعۀ امّ القری در مکّۀ مکرّمۀ از آن دفاع نمود (نگ: تصویر شمارۀ 4). این ویراست تا آنجا که می‌دانم منتشر نشده است.

پس از آن، در سال 1408 شِمران العَجَلی رسالۀ اعتقادات را بر بنیاد سه نسخه، یعنی نسخۀ شمارۀ 56 کتابخانۀ آستان قدس رضوی مشهد و نسخۀ شمارۀ 382 از کتابخانۀ شهید علی پاشا در سلیمانیۀ استانبول و نسخۀ شمارۀ 5277 کتابخانۀ چِستِربیتی دوبلین در ایرلند و نیز با استفاده از ویراست اختر جمال محمّد لقمان تصحیح نمود و تحت‌عنوان «الاعتقادات» در بیروت منتشر کرد (386 صفحه در قطع رقعی) 17

الراغب الاصفهانی، أبوالقاسم الحسین بن محمد بن المفضل، الاعتقادات، تحقیق: شمران العجلی، مؤسَّسة الأشرف للطباعة والنشر والتوزیع، بیروت، 1988 / 1408.

(نگ: تصویر شمارۀ 5).

در نوشتار حاضر درصددیم به ارزیابی ویراست العَجَلی از کتاب الاعتقادات بپردازیم و میزان استواری کار او را در تصحیح این متن ارزشمند برسنجیم. بررسی ویراست العَجَلی از اعتقادات و مقابلۀ نصّ آن با نسخه‌های این اثر حکایت از اشکالات و نقائص بسیار آن دارد. ضبط‌های نادرست یا مرجوح، افتادگی‌های خرد و کلان، درج کلمات و عبارات زائد، گزارش ناقص و ناتمام نسخه‌بدلها، بندبندی‌ها و تقطیع‌های خطا و استفادۀ ناصواب از نشانه‌های ویرایشی تنها بخشی از ایرادات این ویراست است. در ادامه، تنها نمونه‌هایی اندک از اشکالات بسیارِ موجود در تصحیح العَجَلی را در چند بخش ارائه می‌کنیم تا بی اعتباری این ویراست و ضرورت ارائۀ ویراستی استوار از کتاب اعتقادات آشکار گردد.

آ) ضبط‌های نادرست یا مرجوح
یکی از مشکلات بنیادین ویراست العَجَلی خطاهای مکرّر او در ضبط کلمات و عبارات است که در بسیاری از موارد موجب مبهم شدن یا حتّی بی‌معنا بودن متن اثر شده و درک مراد و مقصود راغب را سخت دشوار نموده است. شماری از ضبط‌های نادرست یا مرجوحِ راه‌یافته به ویراست الاعتقادات در زیر فهرست می‌شود. ابتدا ضبط مندرِج در چاپ العَجَلی و سپس صورت صحیح آن بیان می‌شود. در هر قسمت، جهت تمایز، زیر ضبط غلط خط کشیده می‌شود.
1. ص 32، س 8: فأربعة أوجه ← فأربعة أضرب.
2. ص 33، س 2: و ایجاد ← و ایجاده.
3. ص 35، س 12: فرع عن الاقرار ← فرع علی الاقرار.
4. ص 36، س 5: نبه قوله ← نبّه بقوله.
5. ص 36، س 9: تغییر ما قال ← تغییره و قال.
6. ص 38، س 13: ثم قال ← کما قال.
7. ص 39، س 1: فهذا معرفة وجود ← فهذا معرفة وجوده.
8. ص 42، س 15: الموجود بموجوده ← الموجَد بموجِده.
9. ص 43، س 16: یعتربه الفساد ← یعتریه الفساد.
10. ص 45، س 3: وأفعال الله ← فأفعال الله.
11. همان، س 7: فی مادة ← من مادة.
12. ص 47، س 2: جهة العبادة ← جهة العباد.
13. همان، س 6: معرفة موجود ← معرفة موجِد.
14. ص 47، س 7: غیر موجود ← غیر موجَد.
15. ص 47، س 14: وجود النقط ← وجود النقطة.
16. ص 47، س 16: فی الأول ← و الأول.
17. ص 48، س 2: یصبح وصفه ← یصح وصفه.
18. ص 49، س 4: لا ینفعک من جوهر ← لا ینفک من جوهر.
19. ص 49، س 13: علی هذا المعنی ذکر بقوله ← علی هذا المعنی دل بقوله.
20. ص 52، س 3: التغیرات والتغیرات ← التغییرات و التغیرات.
21. ص 52، س 7: کالنقطة ← کالنطفة.
22. ص 53، س 7: بالتنقل ← فی التنقل.
23. ص 53، س 15: متعدیة من الکون ← متعریة عن الکون.
24. ص 53، س 17: ممن تأکلها و عرف کونها مسخرة ← فمن تأملها و عرف کونها مسخرة.
25. ص 54، س 7: فما قیل ← فیما قیل.
26. ص 54، س 11: متحرّک و غیر متحرّک ← متحرّک غیر محرِّک.
27. ص 54، س 15: نبأهم علی کونها محدثة ← نبّههم علی کونها محدثة.
28. ص 54، س 16: سببها فی تحریک الأشیاء ← سبباً فی تحریک الأشیاء.
29. ص 55، س 11: مقالا محسوسا ← مثالاً محسوساً.
30. ص 57، س 14: لکانت المفردات التی منها مرکب متقدمة علیه ← لکانت المفردات التی منها ترکب متقدمة علیه.
31. ص 58، س 8: جعله من وجه واحد ← جعله من وجه واحداً.
32. ص 58، س 13: المراد بالدلالة هو الموجد الذی لا یتقدمه موجود ← المراد بالإله هو الموجد الذی لا یتقدمه موجود.
33. ص 58، س 16: لوجود الاختلاف فی السموات والارض ← لوجد الاختلاف فی السموات والارض.
34. ص 59، س 11: یجیء من ذلک أحد الاخرین ← یجیء من ذلک أحد الأمرین.
35. ص 60، س 12: الترکیب المختلف ← للترکیب المختلف.
36. ص 61، س 3: کان هذا القول صدقاً منه من کل وجه ← کان هذا القول صدقاً فیه من کل وجه.
37. ص 61، س 9: ما یجب ان تجری فی تحصیلها ← ما یجب أن یتحرّی فی تحصیلها.
38. ص 61، س 14: وکذلک قال ← ولذلک قال.
39. ص 65، س 1: المصنوع لا یکون الا هی صانع ← المصنوع لا یکون الا من صانع.
40. ص 72، س 4: ان کان عرضه فالعرض لا قوام له بذاته ← ان کان عرضاً فالعرض لا قوام له بذاته.
41. ص 73، س 12: لا یعلم الا ما اعلم و لا یعرف الا ما اعرف ← لا یعلم الا بما اعلم و لا یعرف الا ما عُرّف.
42. ص 78، س 14: عقلی أم توفیقی ← عقلی أم توقیفی.
43. ص 79، س 9: الانیة المحصنة ← الإنّیّة المحضة.
44. همان: الهویة بالحق ← الهویة الحق.
45. ص 81، س 12: ذلک أوعی لهم ← ذلک أدعی لهم.
46. ص 110، س 2: فالأول ترک جمیعها ← فالأولی ترک جمیعها.
47. ص 113، س 3: والله یتعالی علی ذلک ← والله یتعالی عن ذلک.
48. ص 136، س 3: کون الاسلام مؤیداً ← کون الاسلام مؤبّداً.
49. ص 137، س 5: اما معالجة إفراط أو کمعالجة تفریط ← اما لمعالجة إفراط أو لمعالجة تفریط.
50. ص 138، س 5: وجب تنقیة هذا الدین ← وجب تبقیة هذا الدین.
51. ص 151، س آخر: یجعل بینه و بین الارواح العلیة والسکینات ملاقاة ← یحصل بینه و بین الارواح العلیة والسکینات ملاقاة.
52. ص 153، س 2: فیقوم الامثل بالامثل ← فیقدّم الامثل بالامثل.
53. ص 184، س 3: ویتشارک فی معرفة کل من اختص ← ویتشارک فی معرفته کل من اختص.
54. ص 192، س 9: طریقة السمع ← طریقه السمع.
55. ص 197، س 10: جمیع الجوار ← جمیع الجواهر.
56. ص 197، س 11: حکماء المسلکین ← حکماء المسلمین.
57. ص 199، س 11: لفقدها بالموت ← تفقدها الموت.
58. ص 200، س 5: فی التغییر ← فی التغیّر.
59. همان: فی ترحال ← فی کل حال.
60. ص 207، س 16: المحتضر ثلاث أحوال ← للمحتضر ثلاث أحوال.
61. ص 243، س 8: یغنی الله ← یفنی الله.
62. ص 261، س 11: طرفه عین ← طرفة عین.
63. ص 267، س 14: امر من ← أفرّ من.
64. ص 268، س 12: بسرأ النسمة ← برأ النسمة.
65. ص 269، س 11: مضی التردد ← معنی التردد.
66. ص 269، س 12: طلبت معرفة عنه ← طلبت صرفه عنه.
67. ص 296، س 5: لم دخل ← لمن دخل.

ب) افتادگی‌ها
افتادگی‌های خرد و کلان در متن ویراستۀ العَجَلی یکی از ایرادات عمدۀ آن است. در جدول زیر، شماری از این افتادگی‌ها که از مقابلۀ متنِ ویراسته با نُسَخ اثر آشکار شده است گزارش می‌شود.

ج) درج کلمات و عبارات زائد در متن
از دیگر آشفتگی‌ها و نابسامانی‌های ویراست شِمران العَجَلی درج کلمات و عبارات زائد در متن است. معلوم است که ثبت کلمات زائد در متن، خوانش و فهم آن را دشوار می‌سازد و درج آنها سهل‌انگاری مصحّح را در مقابلۀ صحیح و دقیق نُسَخ اثر با یکدیگر و بازخوانی و غلط‌گیریِ متن ویراسته نشان می‌دهد. در ادامه، تَعدادی از این عبارات زائد گزارش می‌شود. در هر مورد، بر روی قسمتِ زائد خطّی کشیده شده است.

1) ص 34، س 5 _ 6: فأشار تعالی بعلم الیقین لترون الجحیم الی ما یحصل للانسان فی الدنیا.
2) ص 47، س 7: وفاعل کل مفعول، فیعلم انه موجود و فاعل غیر موجود [کذا: موجَد] و لا مفعول.
3) ص 48، س 11: لکن العدد الواحد فی العدد.
4) ص 55، س 10: مفعول و غیر فاعل.
5) ص 57، س 15: المرکب لا بد ان ینتهی الی مرکِّب و غیر مرکب.
6) ص 64، س 8 _ 10: کعقل الانسان فإنه یظهر العلم بوجوده لنا بما یصدر عنه من أفعاله والباری تعالی لما لم تکن معرفة ذاته کعقل الانسان فانه یظهر العلم بوجوده لنا بما یصدر عنه من أفعاله من بدیهة العقل و لا مدرکاً بمصادمة الحس لم یکن السبیل الیها الا بظهور آثاره.
7) ص 94، س 11 و ص101، س 13 و ص 193، س 6: لو کشف الغطاء ما ازددت إلا یقینا.
8) ص 117، س 13: الکذب و المتعریة.

د) اغلاط حروف‌نگاشتی
در کنار سایر اشتباهاتی که مصحّحِ اعتقادات در فرایند تصحیح این متن مرتکب شده است، وجود اغلاط مطبعی نیز مزید بر علّت شده، متن ویراستۀ الاعتقادات را آشفته‌تر و نااستوارتر ساخته است. نمونه‌های اندکی از این خطاهای حروف‌نگاشتی عبارتست از:

1. ص 45، س 11: االمذکورین ← المذکورین.
2. ص 46، س 6: افلال ← افلاک.
3. ص 50، س یکی به آخر: کالمطوق به ← کالمنطوق به.
4. ص 61، س 4: ان یتسثنی ← ان یستثنی.
5. ص 81، س 13: یحی ← یحیی.
6. ص 100، س 1: لا یبثرون ← لا یبصرون.
7. ص 105، س 4: قدر ← قدیر.
8. ص 117، س 2: اخد ← أخذ.
9. ص 118، س 5: أخباراً ← إخباراً.
10. ص 119، س 7: اصلة ← أصله.
11. ص 120، س 13: للمشهابة ← للمشابهة.
12. ص 122، س 2: کا نبی ← کل نبی.
13. ص 140، س آخر: لتزیل ← لتنزیل.
14. ص 141، س 1: بأذن الله ← بإذن الله.
15. ص 192، س آخر: دارلا القرار ← دار القرار.
16. ص 194، س آخر: یوافقوةنهم ← یوافقونهم.
17. ص 197، س یکی به آخر: هل الأثر ← أهل الأثر.
18. ص 204، س 12: عیه و سلم ← علیه و سلم.
19. ص 205، س 5: فرعوةن ← فرعون.
20. ص 206، س 3: الصیر ← الصبر.
21. ص 208، س 16: وجوهم ← وجوههم.
22. ص 240، س 15: الحجیم ← الجحیم.
23. ص 276، 12: بد ← بعد.

افزون بر اشکالات یادشده که صرفاً از باب نمونه گزارش شد، انواع دیگری از اغلاط نیز به ویراست شِمران العَجَلی راه یافته است. از جمله اینکه در چند مورد، مصحِّح به دلیل ناتوانی در تشخیص عبارت کامل عنوانِ یک بخش، قسمتی از عنوان را در متن داخل کرده یا برعکس، و در نتیجه، چشم خوانندگان را به عباراتی گنگ و معمّاگونه روشن کرده است! برای نمونه، در میانۀ صفحۀ 61، عنوان «شرف معرفة الله المکتسبة» درج شده است و سپس متن با این عبارت آغاز شده: «من بین المعارف و ما یجب ان تجری فی تحصیلها العلوم، وان کانت کلها شریفة فأشرفها ما کان أشرف معلوما». مصحّح به دلیل تشخیص نادرستِ عنوان، قسمتی از آن، یعنی: «من بین المعارف و ما یجب ان تجری فی تحصیلها» را بجای درج در عنوان بخش، در متن داخل کرده که در اثر آن، جملات آغازین متن نیز نامفهوم گشته است. در واقع، عبارت کامل و صحیح عنوان بدین شکل است: «شرف معرفة الله المکتسبة من بین المعارف و ما یجب أن یتحرّی فی تحصیلها». همچُنین، صورت درست عبارتِ آغازین این قسمت از این قرار است: «العلوم وان کانت کلها شریفة فأشرفها ما کان أشرف معلوما».

نمونۀ دیگر آنکه در صفحۀ 284 عنوانی با این عبارات درج شده است: «بیان قلة تأثیر الانسان فیما یظهر من فعله ما یظهر من فعل البشر» و سپس متن در زیر این عنوان با جملۀ زیر آغاز می‌شود: «هو ضربان: ضروری و هو غیر منسوب الیه حقیقة ... و ارادی و ذلک یکون باختیاره». در اینجا عبارت «ما یظهر من فعل البشر» به‌اشتباه داخل در عنوان شده است و آن را دچار مشکل کرده درحالی‌که می‌بایست در اوّلِ متن و پیش از جملۀ «هو ضربان: ضروری و هو ... » قرار می‌گرفت.

گذشته از این اشکالات، نمایه‌های تدارک دیده شده برای این کتاب نیز همگی غلط و غیر مطابق با صفحۀ اعلام‌شده است. برای نمونه، در نمایۀ اَعلام، در جلوی نام «برزویة» دو صفحۀ 100 و 102 ثبت شده است در حالی که این نام در آن صفحات ذکر نشده بلکه در صفحات 110 و 112 آمده است. همچنین، نمایه‌ها کامل و دقیق نیست و برای نمونه نام دو مذهب «اهل الحدیث» و «أهل الأثر» _ که در چند موضع از کتاب از جمله در صفحۀ 115 ذکر شده‌ است _ در نمایۀ فرق و مذاهب و ادیان اصلاً قید نشده‌ است.

آنچه گزارش شد فقط نمونه‌های اندکی از ایرادات و خطاهای موجود در ویراست شِمران العَجَلی از کتاب اعتقاداتِ راغب اصفهانی است. با توجّه به اغلاط یادشده، بی‌اعتباری و نااستواری این چاپ آشکار گردید و دیگر به ارائۀ فهرستی از سایر خطاها و آشفتگی‌های مشهود در این ویراست نیازی نیست. کَثرت نادرستی‌ها و ناراستی‌های موجود در ویراست مورد گفت‌وگو از الاعتقادات از یکسو حاکی از قلّت دانش و توانش مصحّح و بضاعت اندک او برای انجام تصحیح این اثر است و از سوی دیگر، اهمال و سهل‌انگاری او را در کار مقابلۀ نُسَخ و ضبط نص و بازخوانی متن نشان می‌دهد. درج عبارات نامفهوم و مضحکی همچون «المراد بالدلالة هو الموجِد الذی لا یتقدمه موجود» (ص 58، س 13) که در آن بجای «الإله» به‌اشتباه کلمۀ «الدلالة» نهاده شده، اوج بی‌دقّتی مصحّح را بازتاب می‌دهد که حتّی مرتبه‌ای به خوانش دقیق متنِ ویراستۀ خویش نپرداخته است.

نمونه‌ای دیگر از این بی‌دقّتی را در سه سطر آخر صفحۀ 98 می‌توان دید که عباراتی کاملاً زائد و بی‌ارتباط با مطالب قبل و بعد از آن هستند و اصلاً نمی‌بایست در متن درج می‌شدند. مصحّح، بی‌توجّه به معنای عبارات، این سه سطر اضافی را بر اساس آنچه در یکی از نسخه‌ها آمده ثبت کرده است:

قوله لموسى: «لن تراني»، وذلك نفي [يتناول الدنيا والآخرة وليس ذلك كما قالوا، فان «لن» إنما هو لنفي المستقبل من الزمان، وكلامنا إنما هو [بجرم] الفلك الذي عن حركته يكون الزمان] [على ان هؤلاء اضطروا الى استكمال اسماء مقرونة بصفات فقالوا هو الانية المحصنة والهوية الحقة، وهذا اثبات آنية وهوية].

با لحاظ اغلاط پرشمار این ویراست اکنون این پرسش طرح می‌شود که آیا بر اساس این طبع می‌توان به واکاوی دقیق اندیشه‌های راغب پرداخت و آراء عقیدتی او را گزارش کرد؟ آیا واقعاً چُنین طبع‌هایی می‌تواند مستند محقّقان و معتمد پژوهشگران در تحقیقات کلامی قرار گیرد؟! معلوم است که شمار قابل‌توجّهی از این اغلاط فهم خواننده را از متن دگرگون کرده و موجب برداشت نادرست و خطا در نتیجه‌گیری‌ می‌شود. در این زمینه، حتّی کوچکترین خطا و تصحیف نیز ممکن است موجب انحراف مخاطب گردد.

امیدوارم به‌زودی شاهد عرضۀ ویراستِ بازنگریستۀ تازه‌ای از کتاب گرانسنگ اعتقاداتِ راغب اصفهانی باشیم که این‌بار به‌نحوی استوار و با بهره‌گیری از نسخۀ شمارۀ 2141 کتابخانۀ فیض الله افندی _ که تاکنون در تصحیح این اثر مورد استفاده قرار نگرفته است _ تصحیحی انتقادی و متنی قویم از این اثر ارائه گردد. و بالله التوفیق.