تجرید الاعتقاد یا تجرید العقائدِ خواجه نصیر الدین طوسی (م ۶۷۲ ق) به جهت وجوه اهمیت گوناگونی که دارد همواره مورد عنایت کلام پژوهان شیعی و غیر شیعی قرار داشته است. شروح و حواشی متعدّدی که از سوی عالمان مسلمان، اعمّ از شیعی و سنّی، بر این اثر گرانسنگ نوشته شده است خود نشانگر ارزش و اعتبار بسیار زیاد این کتاب نزد دانشمندان مسلمان در ادوار مختلف است. از میان شروح مختلفی که تاکنون بر این اثر نگاشته شده است برخی اهمیّت و شهرت بیشتری دارد که از آن میان باید به شروح ذیل اشاره کرد:
۱) کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد نگاشتۀ علاّمه حلّی (م ۷۲۶ ق) شاگرد خواجه نصیر‌الدین طوسی که نخستین و مهمترین شرحِ نوشته شده بر تجرید بشمار می آید و بارها نیز به چاپ رسیده است.
۲) تسدید القواعد فی شرح تجرید العقائد تألیف شمس الدین محمود اصفهانی (م ۷۴۹ ق) که به شرح تجرید قدیم (در قیاس با شرح تجرید ملا علی قوشچی) نیز معروف است.
۳) تفرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد نوشته ابو العلا محمّد بن احمد بهشتی اسفراینی معروف به فخر خراسان (م ۷۴۹ ق) که شرحی است مزجی بر تجرید و در سال ۷۴۱ قمری نگاشته است. این شرح تاکنون منتشر نشده است.
۴) شرح تجرید قوشچی تألیف ملا علی بن محمّد قوشچی (م ۸۷۹ ق) که به شرح جدید تجرید نیز معروف است و سالیانی پیشبصورت چاپ سنگی همراه با حواشی مختلف به چاپ رسید.
۵) شوارق الإلهام فی شرح تجرید الکلام نگاشتۀ ملا عبدالرزّاق فیّاض لاهیجی (م ۱۰۷۲ ق) که مهمترین شرح متأخّر تجریداست و پیشتر بصورت سنگی و چند سال پیش بصورت حروفی و شوربختانه همراه با اغلاط بسیار زیاد به طبع رسید.
سخن در باب ویژگیها و مشخّصات هر یک از شروح فوق مجال و مقال دیگری می طلبد. در اینجا مایلم به انتشار شرح تجریدشمس الدین محمود اصفهانی (م ۷۴۹ ق) زیر عنوان « تسدید القواعد فی شرح تجرید العقائد» اشاره کنم که به گمانم بشارتی است برای کلام پژوهان علی الخصوص دوستداران تجرید الاعتقاد.
تسدید القواعد فی شرح تجرید العقائد که با وجود اینکه در زمرۀ شروح اصلی و مهمّ نوشته شده بر تجرید بحساب می آید مع الأسف تا چندی پیش به طبع نرسیده بود برای نخستین بار در سال ۱۴۳۳ قمری / ۲۰۱۲ میلادی از سوی دار الضیاء کویت با تحقیق دکتر خالد بن حَمّاد العَدوانی در دو مجلّد کلان منتشر شده است. مصحّح این اثر در مقدّمۀ مطوّل خودش (صص ۱۴۲ ـ ۵) هم به شرح احوال و آثار ماتن یعنی خواجه نصیر و شارح یعنی شمس الدین محمود اصفهانی پرداخته و هم ویژگی های متن یعنی تجرید العقائد و شرح آن یعنی تسدید القواعد را بررسیده است.
تصحیح این اثر بر اساس شش نسخه خطّی و بر منهج التقاطی صورت پذیرفته است. نُسَخ مورد استفاده محقّق خوشبختانه همگی نسخی قدیمی و ارزشمندند. قدیم ترین نسخه برجامانده از تسدید القواعد که در ویراست حاضر از آن بهره برده شده است نسخه ای است که در سال ۷۳۳ قمری (یعنی شانزده سال پیش از درگذشت مؤلّف) در تبریز کتابت شده است و هم اکنون در مکتبه عارف حکمت مدینه منوّره نگهداری می شود. دیگر نسخی که مصحّح در تصحیح خود از آنها استفاده کرده است مورَّخ سال های ۷۵۱، ۷۷۴، ۸۹۵، ۸۸۰ و ۸۹۴ قمری است. کتاب به طرزی زیبا و شکیل با حروفی خوانا به چاپ رسیده و در نگاه اوّل، تصحیح آن نیز نسبتاً مقبول و معتبر به نظر می رسد.
در باب تسدید القواعد ـ که در برخی منابع از آن با عنوان تشیید القواعد نیز یاد شده است ـ و مؤلّف برجستۀ آن، شمس الدین محمود اصفهانی، سخن بسیار می توان گفت ولی در این جا اشاره وار به بیان چند نکته بسنده می کنم.
شمس الدین محمود اصفهانی (م ۷۴۹ ق) متکلّم بزرگ اشعری مسلک اهل سنّت بی تردید یکی از متکلّمان نامدار و تأثیر گذار اشعری در دورۀ متأخّر است. وی در سال ۶۷۴ قمری در اصفهان زاده شده و همانجا نیز بالیده است. او مدّتی برای کسب علم به تبریز رفته و پس از آن تحصیلاتش را در شام و مصر ادامه داده است. قطب الدین رازی، تاج الدین سُبکی صاحب طبقات الشافعیّة الکبری واکمل الدین بابرتی حنفی از جمله شاگردان اصفهانی بوده اند.
شمس الدین اصفهانی به غیر تسدید القواعد آثار ارزشمند دیگری نیز تألیف کرده است که از میان آنها باید اشاره کرد به:
۱) مطالع الأنظار فی شرح طوالع الأنوار، شرحیست بر طوالع الأنوار قاضی بیضاوی (م ۶۸۵ ق) که از آثار مهمّ اشاعره در علم کلام بحساب می آید. مطالع الأنظار چندین بار به چاپ رسیده است و در سال ۲۰۰۲ میلادی نیز ترجمه انگلیسی آن در بریل منتشر شد.
۲) شرح منهاج الوصول إلی علم الأصول، که شرح منهاج الأصول قاضی بیضاوی در علم اصول است و توسّط مکتبة الرشد ریاض به چاپ رسیده است.
۳) شرح مطالع الأنوار سراج الدین ارموی که در تبریز آن را نگاشته و همچنان بصورت مخطوط باقی است.
مطالب بیشتر دربارۀ شمس الدین محمود اصفهانی و آثار کلامی او را در کتابی که زیر عنوان «مأخذ شناسی کلام اسلامی» در دست تألیف دارم ارائه خواهم کرد.
اکنون بسیار مایۀ مسرّت است که یکی دیگر از شروح بسیار مهمّ تجرید به نحوی مطبوع به طبع رسیده است.