کسانی که با متون و میراث علمی کهن دانشوران مسلمان سر و کار دارند نیک می‌دانند که درک بسیاری از ظرائف و دقایق این آثار به‌سادگی میسّر نیست و دریافت معانی و مبانی آنها محتاج دانش و توانش و ژرف‌نگری‌ بسیار است. مکتوبات کلامی کهن نیز از این قاعده برکنار نیست و هر اندازه قِدمت آنها بیشتر باشد، فهم و هضم آنها دشوارتر است. یکی از نگاشته‌های کلامیِ وجیز و نفیس در تُراث متکلّمان امامی تجرید الاعتقادِ خواجه نصیرالدّین طوسی (د: 672 ه‍.ق.) است که شهرتی کم‌نظیر و فراگیر در کلام اسلامی دارد. این اثر پر ثمر مورد توجّه بسیاری از متکلّمان شیعی و سنّی واقع شده است و شروح و تعلیقات پرشماری بر آن نگاشته شده تا پرده از معانی و مفاهیم غامض آن بردارد و مبانی آن را به‌شرح بازنماید. در میان این شروح، شرح شاگرد شهیر محقّق طوسی، یعنی علّامۀ حلّی (د: 726 ه‍.ق.) موسوم به کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد از جهات گوناگون واجد اهمّیّت و درخور توجّه خاص است. اثر نامبرده، از ادوار گذشته تا کنون همواره یکی از مهمترین متون آموزشی برای فراگیری کلام شیعی بوده است و مأخذی ارزشمند در تحقیقات کلامی قلمداد می‌شود. همین امر ضرورت نگارش شرحی روشنگرانه و تفسیری ژرف‌نگرانه بر آن را نشان می‌دهد. کوشش‌ها و نگارش‌هایی که تاکنون در این زمینه صورت گرفته همگی مغتنم و سودمند است؛ امّا همچنان به شروح و تفسیرهای بهتر و دقیق‌تری در خصوص تبیین و تشریح عبارات و مقاصد کتاب کشف المراد نیازمندیم.
یکی از شروح نوانتشار بر کتاب کشف المراد شرحی است نفیس و گرامی و کلان به قلم دانشور فاضل آقای دکتر حسن یوسفیان. تاکنون دو مجلّد از این اثر زیر عنوان «کلام اسلامی: شرحی بر کشف المراد» (دفتر اوّل: خداشناسی؛ دفتر دوم: راهنماشناسی) از سوی مجمع عالی حکمت اسلامی به چاپ رسیده است.1

حسن یوسفیان، کلام اسلامی: شرحی بر کشف المراد (دفتر اوّل: خداشناسی)، انتشارات حکمت اسلامی، قم، 1394، 622 ص.؛ همان، (دفتر دوم: راهنماشناسی)، انتشارات حکمت اسلامی، قم، 1399، 842 ص.

نویسنده در این شرح به‌خوبی از عهدۀ تبیین و توضیح عبارات دشوار کشف المراد برآمده است و نگاشتۀ وی به‌راستی کوششی است بسزا و سزاوار بزرگداشت و درخور قدردانی که برخی از وجوه امتیاز آن در ادامه بازنموده می‌شود.
با توجّه به اینکه دو مقصد نخست از شش «مقصد» کتاب کشف المراد، یعنی بخش «امور عامّه» و «جواهر و اعراض» مشتمل است بر مباحث فلسفی محض، شارح محترم از تشریح مبسوط این دو مقصد صرف‌نظر کرده و تنها گزیده‌ای از مطالب آنها را در ابتدای جلد نخست از شرح خود بیان کرده است.2

همان، صص 33 _ 59.

بنابراین کتاب مورد بحث، فقط شرحی است بر بخش‌های کلامی و اعتقادی کشف المراد.
یکی از ایرادهای وارد بر برخی از شروح قدیم و جدیدی که بر متون کلامی نوشته شده است عبارتست از توضیح بیش از حدّ واضحات، و مبهم باقی‌نهادن غوامض و حل نکردن مشکلات آن متون. شیوه و عادت بسیاری از شارحان این بوده است که اغلب در تشریح و توضیح عبارات ساده سعی بلیغی نموده و داد سخن داده، لیک در مواجهه با مواضع صعب و سخت متن که طبعاً حاجت بیشتری به روشنگری دارد، به‌اجمال و اختصار تمام از شرح متن گذر کرده و از تلاش برای حلّ مشکلات و تبیین پوشیدگی‌ها و ظرائف کلام ماتِن طفره رفته‌اند.
از امتیازات شرح کشف المرادِ آقای یوسفیان این است که برخلاف بسیاری از شروح وتعلیقات دیگری که وصف آنها گفته شد، شارح در نوشتن این کتاب کوششی شایسته و ستایش‌برانگیز داشته تا در حدّ توان و امکان خود تمامی عبارات علّامه را به‌خوبی توضیح دهد و مطلبی را مبهم باقی نگذارد. برای این منظور، وی بهترین و سودمندترین روش را برگزیده است؛ یعنی برای تفسیر عبارات و تبیین مقاصد علّامۀ حلّی و محقّق طوسی به جست‌وجو در سایر آثار آن دو و نیز متون مشابه و موازی کشف المراد که دیگر متکلّمان امامی و اشعری نگاشته‌اند، رجوع کرده و با بهره‌گیری از این تألیفات به کشف مبهمات و ایضاح مُعضِلات و حلّ مشکلات اثر مزبور پرداخته است. از همین‌روست که شارح محترم بسیاری از آثار کلامی شیعی و سنّی را بررسی کرده و از آنها سود جسته‌ است. در نتیجه، شرح او برخلاف بسیاری از شروح دیگر، مبتنی است بر پژوهش کافی و تتبّع وافی و مشحون از آگاهی‌ها و نکته‌های باریک گوناگون.
حواشی و تعلیقات و ارجاعات پرشماری که نویسندۀ گرامی در بسیاری از صفحات دو دفتر چاپ‌شده از اثر خود ارائه کرده است بر فوائد این شرح برافزوده و نموداری است از تلاش درخور تحسین وی در توضیح عبارات و اشارات متن و نیز کوشش او برای نکته‌آموزی و نکته‌پردازی. به‌همین نحو، نمایه‌ها و نیز پیوست مبسوطی که نویسنده در معرّفی مذهب و تخصّص و سال وفات عالمانی که در این شرح از آنها یاد شده است، فراهم آورده نشانه‌ای دیگر است از همّت او در تدارک شرحی نافع برای کلام‌‌آموزان.3

در این فهرست گاه اطّلاعاتی نادرست نیز ثبت شده است، مانند آنچه در باب مذهب و سال فوت راغب اصفهانی ابراز گردیده و او را با تردید «لغت‌شناس معتزلی» و درگذشتۀ حدود سال «502» معرّفی کرده‌اند. با این وصف، بیشتر آگاهی‌های مندرِج در این فهرست درست و سودمند است.

افزون بر این، متن اثر تا حدود زیادی پیراسته و ویراسته و منظّم است و آشفتگی‌ها و لغزش‌هایی که شوربختانه در بسیاری از مکتوبات و تحقیقات فارسی در نگارش عبارات و ضبط اسامیِ اَعلام و کتابها یا درج ارجاعات مشهود است، در این کتاب، خوشبختانه، کمتر به چشم می‌آید.
همچون عموم پژوهش‌ها و نگاشته‌های دیگر، در اثر مورد گفت‌وگو نیز گاه اغلاطی راه یافته است و سهوهایی روی داده که البتّه در مقایسه با مطالب استوار و نکته‌یابی‌ها و نکته‌بینی‌های ارزشمند نویسندۀ آن طبعاً قابل اغماض و چشم‌پوشی است. همانگونه که در آغاز این مقال بیان شد، متون کلامی کهن سرشار است از معانی و عبارات و اصطلاحات پیچیده و پوشیده که فهم آنها را برای خوانندگان دشوار می‌سازد. بنابراین ادّعای نگارش شرحی که تمامی مسائل و مشکلات یک متن تراثی را حل نماید مدّعایی درست و پذیرفتنی به نظر نمی‌رسد. با این حال نگارندۀ این سطور معتقد است شرح مورد بحث گام بلندی در تبیین و آموزش کتاب کشف المراد برداشته است و تا حدود زیادی توانسته بسیاری از عبارات و مباحث آن را به‌خوبی تشریح نماید. به‌رغم همۀ کاستی‌های احتمالی در این شرح، آنچه مهمّ و ستودنی می‌نماید این است که استاد یوسفیان در کار پژوهش و نگارش خویش هیچ کوتاهی نکرده است و بر خویشتن سهل نگرفته، بلکه آن را جدّی انگاشته و به خوانندگان کتاب خود احترام نهاده و با اهتمام و اعتنای درخوری که نموده شرحی شایسته و پرمایه فراروی مخاطبان قرار داده است. امیدوارم سایر دفترهای این شرح ارجمند نیز هر چه زودتر انتشار یابد و همچون دو مجلّدِ نشریافته، برای کلام‌پژوهان سودمند و پر ثمر افتد. مزید توفیقات استاد یوسفیان را در خدمت به دانش کلام اسلامی آرزومندم.