پیشتر در مقاله‌ای که زیر عنوان «نگرشی بر نگارشهای کلامی (1): نهج المسترشدین فی اصول الدّینِ علّامۀ حلّی و شروح آن» نگاشتم 1

این مقاله نخست در مجلّۀ آینه پژوهش، سال 27، ش 157، فروردین و اردیبهشت 1395 به طبع رسید و پس از آن در همین صفحه کلام پژوهی نیز منتشر شد.

، در زمرۀ شروح نوشته شده بر نهج المسترشدین فی اصول الدّینِ علّامۀ حلّی به شرح نجم الدّین رازی حَبلَرودی (م حدود 850 ھ . ق) بر این رساله به نام « التحقیق المبین فی شرح نهج المسترشدین» اشاره کردم و توضیح دادم که این اثر، شرح مزجیِ مبسوطی بر نهج المسترشدینِ علّامه است. به تازگی در مدخل «جُرجانی، شمس الدین محمد بن علی حسینی» از دائرة المعارف بزرگ اسلامی (جلد هفدهم، ص 708) به عبارت شگفت‌آوری برخورد کردم که در آن، نویسنده، التحقیق المبین فی شرح نهج المسترشدین را شرحی بر ارشاد الطالبینِ فاضل مقداد معرّفی کرده است! عبارت مندرِج در دائرة المعارف بدین قرار است:
«... نجم‌الدین حبله‌رودی که شرحی دارد بر ارشاد الطالبین فاضل مقداد با نام التحقیق المبین فی شرح نهج المسترشدین (شوشتری، 2 / 220؛ رجایی، 22) ».
اوّلاً: نجم الدین حَبلَرودی هیچگاه شرحی بر اِرشاد الطالبین فاضل مقداد ننوشته بوده است.
ثانیاً: التحقیق المبین فی شرح نهج المسترشدین، شرحِ نهج المسترشدین است نه شرحِ اِرشاد الطالبین.
ثالثاً: در هیچ‌یک از ارجاعاتی هم که نویسندۀ مدخل برای این عبارت ذکر کرده‌است چنین مطلبی نیامده و اساساً مُحال است که آمده باشد. نه در مجالس المؤمنین قاضی نورالله و نه در مقدّمه آقای رجایی بر اِرشاد الطالبین چنین مطلبی بیان نشده است.
بنابراین باز هم تأکید می‌کنم که «التحقیق المبین فی شرح نهج المسترشدین، چنانکه از اسمش پیداست، شرح بر نهج المسترشدین علامۀ حلّی است نه شرح بر ارشاد الطالبین فاضل مقداد و نه هیچ کتاب دیگری».
ارتکاب چنین اشتباه پیش‌پاافتاده‌ای در یک مقالۀ تحقیقی، آن هم در دائرة المعارف بزرگ اسلامی که همواره مرجعی مهم و معتبر در تحقیقات اسلام شناسی تلقّی می‌شود، مایۀ تأسّف است. فرض بر این است که مقالات چنین دائرة المعارف‌هایی را نوعاً اشخاص متخصّص و ذی صلاح می‌نویسند و پس از چند مرحله ارزیابی و ویراستاری علمی و ادبی به دست چاپ می‌سپارند. بروز اشتباهاتی از این قبیل ظاهراً با چُنین تصوّری سازگار نیست. بدون شک اگر شخص اهلیّت‌مندی عبارت یادشده را پیش از چاپ با کمی دقّت خوانده بود بی‌درنگ به خطاهای آن پی‌می‌برد. دو ارجاع اشتباهی که نویسنده به قاضی نورالله شوشتری و مقدّمۀ آقای رجایی بر ارشاد الطالبین داده است نیز انسان را در این فکر فرو می‌برد که مبادا دیگر ارجاعات این نویسنده هم از همین میزان دقّت و صحّت برخوردار باشد؟
دست بر قضا، خطایی همسانِ همین اشتباه، در همان صفحه از دائرة المعارف در ستون نخست چند سطر بالاتر اتّفاق افتاده است. این بار مدخل نویسِ سهل‌انگارِ دیگری، در مدخل «رکن الدین جرجانی» نام یکی از شروح نگاشته شده بر رسالۀ فصول خواجه نصیر الدین طوسی را غلط ذکر کرده است. عبارت مکتوب در دائرة المعارف چنین است:
«... مقداد بن عبدالله سیوری از متکلّمان سدۀ 9 ق شرحی بر ترجمۀ جرجانی با عنوان الانوار الحلالیة فی شرح العضول النصیریة به نام جلال الدین حسینی آوی نگاشت».
عجبا که نویسندۀ محترم این عبارت و ویراستاران دائرة المعارف با شرح معروف فاضل مقداد بر فصول خواجه نصیر آشنا نبوده و نام آن را بجای «الأنوار الجلالیة فی شرح الفصول النصیریة» به ریخت غلط و مضحک « الانوار الحلالیة فی شرح العضول النصیریة» ثبت کرده‌اند. نویسندۀ مدخل که در مقام معرّفی شرح فاضل مقداد بر ترجمۀ عربی فصول خواجه نصیر است اندکی التفات ننموده که:
اوّلاً: ترکیب «الانوار الحلالیة» در اینجا چه معنای درخوری می‌تواند داشته باشد؟
ثانیاً: کتابی که در شرح فصول خواجه نصیر نوشته شده علی القاعده باید «فی شرح الفصول النصیریة» باشد نه «فی شرح العضول النصیریة» و اصلاً «العضول النصیریة» چه مفهومی دارد؟
الأنوار الجلالیة فی شرح الفصول النصیریة قریب به ده سال پیش از چاپ این مدخل دائرة المعارف منتشر شده بوده 2

الأنوار الجلالیة فی شرح الفصول النصیریة، تحقیق: علی حاجی آبادی / عباس جلالی نیا، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1378 ش.

و طبعاً نویسنده و ویراستاران این مدخل باید آن را می‌شناختند و بدان ارجاع می‌دادند، ولی مع الأسف گویا هیچیک از انتشار این کتاب اطّلاعی نداشته‌اند. شگفت‌آورتر اینکه به هنگام سخن از رسالۀ فصول خواجه نصیر الدین باز نویسنده نه از انتشار خودِ فصول آگاهی داشته و نه از طبع ترجمۀ عربی رکن الدین جرجانی از آن؛ به همین دلیل هنگام نقل عبارتی از رکن الدین جرجانی، بجای ارجاع به اصل چاپ ترجمۀ عربی فصول، به کشف الحُجُب و الأستار استناد کرده است. این در حالیست که مرحوم دکتر محمّد تقی دانش پژوه سالها پیش، یعنی سال 1335 رسالۀ فصول و ترجمۀ عربی آن از جرجانی را به همراه برخی دیگر از رسائل خواجه نصیر توسّط انتشارات دانشگاه تهران منتشر کرده بود و نویسندۀ مدخل یادشده با کمی جست‌وجو می‌توانست به آن دست یابد و به همان نیز ارجاع دهد.
شوربختانه از این دست سهل انگاری‌ها باز هم در دائرة المعارف بزرگ اسلامی دیده می‌شود و همین امر اهتمام و عنایت بیشتر ویراستاران علمی این اثر سترگ و ارزشمند را نسبت به صحّت و دقّت مطالب تدارک دیده شده برای انتشار در دائرة المعارف بزرگ اسلامی یادآور می‌شود. خطاهای فاحشی نظیر آنچه یادشد متأسفانه در مکتوبات و منشورات امروزین ما فراوان است و در بسیاری از موارد اساساً ارزش تذکار و هشدار ندارد؛ ولی بروز چنین خطاهایی در دائرة المعارف بزرگ اسلامی که قرار است اثری ماندگار در عرصه علمی کشور باشد، به گمان راقم این سطور اصلاً و ابداً قابل اغماض نیست. خاصّه اکنون که این دائرة المعارف در حال ترجمه به زبان انگلیسی و قرار گرفتن در معرض دید و داوری محقّقان خارجی است، شایسته است با بازنگری و تجدید نظر در مداخل انتشار یافته، مقالاتی استوارتر و دقیقتر به جامعۀ علمی جهانی عرضه شود. بیشتر مقالات دائرة المعارف بزرگ اسلامی به‌واقع نوشتارهایی تحقیقی و پر ارج به‌شمار می‌آید، بویژه مقالات مندرج در آن مجلّدات نخستین که دانشوران کم نظیری همچون شادروان عبّاس زریاب خوئی و روانشاد شرف الدین خراسانی قلمی کرده‌اند. امیدوارم سایر مقالات این دائرة المعارف نیز زین پس با همان قوّت و دقّت مقالات نخستین به نگارش درآید؛ والله ولیّ التوفیق.