متن کامل مقاله

* خَفری، شمس‌الدّین محمّد بن احمد، مجموعه رسائل علوم عقلی شمس‌الدّین محمّد بن احمد خَفری، به کوشش: محمّد برکت، انتشارات ارم شیراز، شیراز، چاپ اوّل، 1396 ش، 2 ج، 409 ص + 370 ص.

یکی از حکیمان نامدار مکتب فلسفی شیراز شمس‌الدّین محمّد بن احمد خَفری (د: 942 ه‍.ق.)، فیلسوف و منجّم متبحّر عصر صفوی است. در چند دهۀ اخیر نگاشته‌ها و اندیشه‌های خَفری مورد توجّه بعضی از پژوهندگان قرار گرفته است و شماری از مکتوبات ارزشمند فلسفی و کلامی و منطقی وی نشر یافته. از جملۀ این آثار مطبوع می‌توان اشاره کرد به دو رسالۀ منطقیِ عبرة الفضلاء 1

چاپ شده در: دوازده رساله در پارادوکس دروغگو، مقدّمه، تصحیح و تعلیق: اَحَد فرامرز قَرامَلِکی، همکار تصحیح: طیّبه عارف‌نیا، مؤسّسۀ پژوهشی حکمت و فلسفه، تهران، چاپ اوّل، 1386 ش، صص 264 _ 269.

و حیرة الفضلاء2

چاپ شده در: همان، صص 271 _ 309.

، و کتابهایی با عناوین تعلیقه بر الهیّات شرح تجریدِ ملّا علی قوشچی3

خَفری، شمس‌الدّین محمّد بن احمد، تعلیقه بر الهیّات شرح تجرید ملّا علی قوشچی، مقدّمه و تصحیح: فیروزۀ ساعتچیان، میراث مکتوب، تهران، چاپ اوّل، 1382 ش.، 232 ص.

، سواد العین في حکمة العین4

خَفری، شمس‌الدّین محمّد بن احمد، سواد العین في حکمة العین (حواشی بر شرح حکمة العین میرک بخاری) به ضمیمۀ رسالۀ أسفار العارفین، تصحیح، تعلیق و تحقیق: علی فتحی، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، چاپ اوّل، 1392 ش.، 149 ص.

، و رساله‌هایی چون: الرسالة في إثبات واجب الوجود بالذّات و صفاته، الرسالة في الإلهيات، الرسالة في مهمّات مسائل الكلام من الإلهيات الهادية إلى معرفة المبدأ الأوّل، الرسالة في الإلهيات، الرسالة في إثبات واجب الوجود إشراقیّة _ مشّائیّة و نیز تتمة كلام الفاضل الخفري في کلام الصوفية که در یک مجموعه به طبع رسیده است. 5

خَفری، شمس‌الدّین محمّد بن احمد، ستّ رسائل في إثبات واجب الوجود بالذات وفي الإلهيات، تحقیق و تعلیق: دکتر فیروزه ساعتچیان، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران، چاپ اوّل، 1390 ش.، 280 ص.

چندی پیش به مناسبت برگزاری همایش ملّی علّامه شمس‌الدّین محمّد بن احمد خَفری مجموعه‌ای از رسائل فلسفی و کلامی و منطقی وی به کوشش فاضل و محقّق گرانمایه جناب آقای محمّد برکت در دو مجلّد منتشر شد که در اینجا به‌اختصار معرّفی می‌شود. در این دو مجلّد افزون بر کتابشناسی آثار علّامۀ خَفری شانزده رسالۀ زیر منتشر شده است:
جلد نخست شامل:
1) تفسیر آیة الکرسی.
2) الأربعینیّات.
3) الرسالة في إثبات واجب الوجود.
4) الرسالة في إثبات واجب الوجود إشراقیّة _ مشّائیّة.
5) أسفار العارفین.
6) الرسالة في الإلهيّات.
7) الرسالة في الإلهيّات.
8) تتمة كلام الفاضل الخفري في کلام الصوفية.
9) حاشیة شرح الجدید للتجرید (تعلیقه بر الهیّات شرح تجریدِ ملّا علی قوشچی).
10) سواد العین في حکمة العین (حاشیة شرح حکمة العین).
11) الرسالة في مهمّات مسائل الكلام من الإلهيّات الهادية إلى معرفة المبدأ الأوّل.

و جلد دوم شامل:
12) عبرة الفضلاء.
13) حیرة الفضلاء.
14) مراتب الوجود.
15) حاشیة شرح التجرید الجدید (بخش امور عامّه).
16) تحقیق الهیولی.
از میان عناوین یادشده، به غیر از حاشیة شرح التجرید الجدید (بخش امور عامّه) که با تصحیح آقایان غلامرضا بنان و علی محمد ساجدی و رسالۀ تحقیق الهیولی که با تحقیق آقای عبدالعلی بهادری برای نخستین‌بار در این مجموعه از رسائل خَفری به چاپ رسیده است، سایر رسائل پیشتر نیز نشر یافته بوده. بنابراین از شانزده اثر مندرِج در مجموعه رسائل علوم عقلی شمس‌الدّین محمّد بن احمد خَفری چهارده رساله قبلاً به‌طبع رسیده بوده که اینک تمام آنها یکجا تدوین و بازچاپ شده است. طبق گفتۀ مدوِّن ارجمند مجموعه، این «نسخه‌های چاپی با چند نسخۀ خطّی منتخب بازخوانی شد و جهت پرهیز از تطویل، اختلاف نسخه‌ها ثبت نشد و ارجاع به مصادر صورت نپذیرفت».6

خَفری، شمس‌الدّین محمّد بن احمد، مجموعه رسائل علوم عقلی شمس‌الدّین محمّد بن احمد خَفری، ص 9.

بر این اساس، تفاوت اصلی این ویراست تازه از چهارده رسالۀ مذکور با ویراست‌های پیشتر منتشر شده از آنها عبارتست از مقابلۀ متن این رسائل با برخی دست‌نوشت‌های دیگر7

مشخّصات این نسخه‌ها ارائه نشده است.

و بازویرایی آنها. همچنین، در ویراست جدید، سازوارۀ انتقادی و ارجاعات لازم «جهت پرهیز از تطویل» ارائه نشده است. تدوین و نشر مجموعه رسائل علوم عقلی خَفری گامی مهم در معرّفی و تسهیل دسترس به مکتوبات ارزندۀ این حکیم و الهی‌دان برجسته است. امیدوارم مدوِّن دانشور این مجموعۀ ارزشمند به تجدید نشر آن با انجام اصلاحات و ارجاعات ضروری و ارائۀ سازوارۀ انتقادی توفیق یابد و ویراستی منقّح‌تر از رسائل خَفری را فراهم آورد.
با توجّه به نشر ویراست‌های پیشگفته از آثار فلسفی و کلامی خَفری اکنون زمینه برای پژوهش در آثار و آراء حِکمی او مهیّا است و باید تحقیقاتی در تعریف و تحلیل آنها صورت پذیرد. نگرش‌ها و نگارش‌های فلسفی _ کلامی خَفری، خاصّه از جهت اثرگذاری آنها بر نظام حکمت متعالیۀ ملّاصدرا بسیار حائز اهمّیّت و درخور توجّه است.