1

ديوان السَّرِيِّ الرَّفَّاء، تحقیق ودراسة: حبیب حسین الحسني، دار الرشید للنشر، بغداد، 1981 م، ج 1، ص 264.

شریف مرتضی عَلَم‌الهُدی (د: 436 ه‍.ق.) بی‌گمان یکی از دانشورانِ جامع‌الأطراف در درازنای تاریخ تفکّر شیعه و در زمرۀ چند متکلّمِ برجستۀ صاحب‌مکتب در کلام امامیّه است. او و استادش شیخ مفید (د: 413 ه‍.ق.) و خَلَف شایستۀ آنها خواجه نصیرالدّین طوسی (د: 672 ه‍.ق.) سه چهرۀ شاخص و بی‌همتا در میان متکلّمان امامی‌اند که آثار و اندیشه‌های آنان شکوفایی و بالندگی کلام امامیّه را درپی داشته است. سَیّد مرتضی بنیانگذار مکتبی در کلام امامی است که شمار بسیاری از دانشوران و فُحولی چون شیخ طوسی و ابوالصلاح حلبی پیرو آن بوده‌اند. مراتب و مقامات علمی شریف مرتضی شهرتی فراگیر داشته است و موافق و مخالفِ او را به تحسین وی واداشته. ستایش‌های برخی از متکلّمان نامدار اشعری و معتزلی از عَلَم‌الهُدی آیت باهر و بارز دیگری است بر مرتبت والای علمی شناخته‌شدۀ او نزد دانشمندان غیر امامی. از جمله، ستایشی که فخرالدّین رازی (د: 606 ه‍.ق.)، متکلّم برجستۀ اشعری، از شریف مرتضی نموده است و در یکی از آثار خود ابراز داشته به‌غایت خواندنی است و به‌یادماندنی. فخر رازی در کتاب الریاض المونقة في آراء أهل العلم که نگاشته‌ای است نیکو در فرقه‌نگاری، آنگاه که به زعم ناصواب خود به ایراد پاره‌ای اشکالات بر باورهای امامیّه پرداخته است، به گفتاری از شریف مرتضی در کتاب نفیس الشافي في الإمامة اشاره نموده و او را با عبارات زیر توصیف و تحسین کرده است:

در عبارت یادشده، فخر رازی، سیّد مرتضی را بطور مطلق، گرانقدرترین و دانشمندترین و ژرف‌اندیش‌ترین عالم امامی معرّفی کرده است و بدین‌سان او را ستایش نموده. این ثنای فخر ری از مرتضای بغداد هنگامی جلوۀ بیشتری می‌یابد که عظمت مقام علمی خود فخر را از یکسو، و عَداوت و عِناد وی با امامیّه و امامیان را از سوی دیگر فرایاد آوریم. بی‌تردید فخر رازی یکی از چند متکلّم مبتکر و متفکّر متبحّر کلّ تاریخ کلام اسلامی و اشعری و از سرآمدان اندیشه‌وران تمدّن اسلامی است و توصیفات پیشگفتۀ وی دربارۀ شریف مرتضی را نباید به‌هیچ روی سهل و ساده انگاشت. از ارجاعاتی که فخر رازی در مکتوبات خود به آثار مختلف شریف مرتضی داده است نیک روشن است که وی با اندیشه‌ها و نگاشته‌های شریف مرتضی آشنایی کافی داشته و از سر ناآگاهی سخنی به گزاف نگفته است. باری، چه با داوری فخر رازی در خصوص اوصافی که برای شریف مرتضی برشمرده است همداستان باشیم یا نه، این توصیف و تحسین فخر رازی مقام علمی علم‌الهدی را نزد وی نشان می‌دهد.
در اینجا به مناسبت ذکر تمجید فخر رازی اشعریِ از سَیّد مرتَضی، اشاره به ستایشی دیگری از علم‌الهدی، این‌بار به لسان متکلّمی معتزلی، سودمند و درخور توجّه تواند بود. حاکم چِشُمی (م ۴۹۴ ھ .ق)، عالم برجستۀ معتزلیِ زیدی نیز در توصیف و مدح سَیّد مرتَضی سخنانی سخت تأمّل برانگیز ابراز داشته است. وی در ترسیم جایگاه شریف مرتَضی در بالندگی مکتب امامیّه، او را قَوام‌بخشِ مذهب و مکتب تشیّع معرّفی کرده است. چِشُمی در الرسالة (التامة) فی نصیحة العامة به نقش سَیّد مرتَضی و نگاشته‌های وی در شَکل‌گیری ابعاد علمی مختلف مذهب تشیّع اشاره کرده، می‌گوید:

این بیان حاکم چِشُمی که مذهب امامیّه به دست شریف مرتضی تبدیل به یک مذهب و مکتب شد، علی رغم اغراق ناسَزاوار و داوری یکسو نگرانه‌اش، و با این‌که یکسره از سَرِ ناهمدلی با امامیّه رقم خورده است، به‌خوبی نشانگر نقش برجستۀ تألیفات عَلَم‌الهدی در تکوّن جنبه‌های علمی گوناگون مذهب تشیّع، دست کم از منظر عالمی معتزلی همچون چِشُمی است.
ارزیابی تأثیرات مکتوبات پرشمار و گوناگون شریف مرتضی در تکوین و گسترش دانش‌های مختلف در مکتب تشیّع مجالی فراخ و پژوهش‌هایی درازدامن می‌طلبد که درخور این نوشتار کوتاه نیست. امّا در باب اندیشه‌ها و نگاشته‌های کلامی سیّد‌ مرتضی، که بخشی سترگ و گرانسنگ از میراث علمی اوست، به‌اختصار توان گفت که این بخش از تراث وی از چند جهت حائز اهمّیّت و شایان‌توجّه جدّی است: نخست آنکه مکتب کلامیِ شریف مرتضی، اوّلین مکتب کلامیِ بازماندۀ «مبسوط» و «نظام‌مند» در فرهنگ امامیّه به‌شمار می‌آید که نظامی مفصّل و منسجم از اعتقادات امامیّه را ارائه کرده است. این مکتب، همچنین، نمودار عقل‌گرایانه‌ترین مکتب پدیدآمده در کلام امامیّه است که احیای آن در عصر حاضر، برای تعدیل خردگریزی حاکم بر جریان پرطرفدار حَشوی‌ بسیار نافع و لازم به‌نظر می‌رسد. افزون بر اینها، نگاشته‌های کلامی سیّد‌ مرتضی، آثاری اصیل و حاوی اندیشه‌های بدیع کلامی است و به‌هیچ وجه، رونوشتی محض از اندیشه‌ها و نوشته‌های متکلّمان امامی پیش از او نیست. و دست آخر اینکه، مکتوبات کلامی شریف مرتضی قرائتی متقدّم و خوانشی مهمّ از اعتقادات شیعی را حکایت می‌کند که برای شناخت تشیّع راستین بسیار ثمربخش و گرانبهاست.
با وجود وجوه اهمّیّت یادشده از میراث کلامی شریف مرتضی، شوربختانه پژوهش‌های قابل‌ملاحظۀ چندانی در باب آثار و اندیشه‌های کلامی وی صورت نگرفته است و همچنان در تدوین یک اندیشه‌نامۀ کلامی جامع و عالمانه بر بنیاد مکتوبات سَیّد مرتضی ناکام بوده‌ایم. آثار اندکی هم که تاکنون در این زمینه نشر یافته است تحقیقاتی است عمدتاً سطحی و ناکافی که به‌هیچ روی مناسب شأن و مقام والای شریف مرتضی نیست.