چکیده:
کتاب «ساختار علّیت مخلوق بر اساس دیدگاه ابوالحسن اشعری» برگردانی است فارسی از مقاله‌ای به قلم ریچارد ام. فِرانک، یکی از برجسته‌ترین محقّقان غربی در حوزۀ کلام اسلامی، که به بررسی دیدگاه ابوالحسن اشعری در کتاب اللُّمَع در خصوص نقش و نحوۀ علّیّت انسان در صدور افعالش می‌پردازد. در نوشتار پیش‌رو، نخست آثار مهمّ فِرانک در زمینۀ کلام اشعری و معتزلی به‌اختصار معرّفی شده است و به اهمّیّت پژوهش‌های وی در این عرصه اشارت رفته و سپس ترجمۀ فارسی به طبع رسیده از مقالۀ مزبور در معرض نقد و سنجش قرار گرفته است. این جستار انتقادی نشان می‌دهد که ترجمۀ یادشده، گذشته از آشفتگی‌های رنگارنگ ظاهریِ ناظر به نحوۀ چاپ کتاب، با اشکالات و نقائص چندگانه و چندگونۀ چشمگیری همراه است که از آن جمله است: خطاهای فاحش در خوانش و نگارش اسامی و عبارات، ترجمه‌های نادرست، گزینش معادل‌های مغلوط یا مرجوح‌، اغلاط املایی و حروف‌نگاشتی قابل‌توجّه، حذف و سقط‌های پر شمارِ خُرد و کلان، و سهوها و سهل‌انگاری‌ها در استفاده از نشانه‌های ویرایشی و نگارشی.

کلید واژه‌ها: ساختار علّیت مخلوق بر اساس دیدگاه ابوالحسن اشعری، ریچارد ام. فِرانک، کلام اشاعره، کسب، علّیّت، حانیه مفیدی، نقد ترجمه، نشر علم.




* ریچارد ام. فِرانک، ساختار علّیت مخلوق بر اساس دیدگاه ابوالحسن اشعری: تحلیلی بر بخش‌های 164 _ 82 از «کتاب اللمع»، ترجمۀ: حانیه مفیدی، نشر علم، تهران، 1398، 106 ص، قطع رقعی.

ریچارد مَک‌دانا فِرانک (Richard MacDonough Frank ) 1927‒2009 م. محقِّق مُبَرِّز و متخصّص در حوزۀ کلام اشعری و معتزلی، در زمرۀ نوادر مستشرقانِ دانشمندی است که تحقیقات پرشمارِ ارزشمندی را در حوزۀ کلام اسلامی به ثمر رسانده و آثار وی تا به‌امروز مرجعی معتبر و معروف در محافل علمی دنیا به‌شمار می‌آید. آنگونه که برخی تصریح کرده‌اند، کتابها و مقالات ریچارد فِرانک (و نیز کسانی چون یوزِف فان اِس) پایه و بنیان تحقیقات گسترده‌تر در کلام اسلامی را در مغرب زمین به‌ویژه از لحاظ تأسیس روش ‌پژوهش در این حوزه نهاده است و با وجود اینکه از تاریخ نگارش پاره‌ای از نگاشته‌های او بیش از نیم قرن می‌گذرد این نوشته‌ها همچنان بر تحقیقات پژوهشگران امروز اثرگذار است و برای آنها الهام‌بخش.1

Mourad, Suleiman A., a review of “Philosophy, Theology and Mysticism in Medieval Islam: Texts and Studies on the Development and History of Kalam by Richard M. Frank and Dimitri Gutas”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 70, No. 1 (2007), p. 160.

چند کتاب کم‌برگ امّا پُرباری که فِرانک در زمینۀ مکتب کلامی اشاعره، به‌ویژه اندیشه‌های فلسفی و کلامی ابوحامد غزّالی،2

Frank, Richard MacDonough, Creation and the Cosmic System: al-Ghazâlî & Avicenna (Abhandlungen der Heidelberger Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse, Jhg. 1992, Abh. 1), Heidelberg: Carl Winter UniversiHitsverlag, 89 pp.,1992.
Frank, Richard MacDonough, Al-Ghazālī and the Ashʿarite School (Duke Monographs in Medieval and Renaissance Studies, 15), Durham - London: Duke University Press, 151 pp., 1994.

و نیز دربارۀ تعالیم هستی‌شناسانۀ مکتب بصریِ معتزلی3

Frank, Richard MacDonough, Beings and their Attributes. The Teaching of the Basrian School of the Muʿtazila in the Classical Period (Studies in Islamic Philosophy and Science), Albany: State University of New York Press, 216 pp., 1978.

منتشر کرده است حاوی اطّلاعاتی است گرانبها و تحلیل‌هایی ژرف که نمونۀ آنها در میان تحقیقات کلام‌پژوهانه کمتر یافت می‌شود. وی همچنین بخشی از کتاب الشامل فی أصول الدینِ امام الحرمین جوینی را نیز تصحیح نمود که سالیانی پیش در ایران به‌طبع رسید.4

الجوینی، أبی المعالی، (قطعتان من الکتاب) الشامل فی أصول الدین، حقّقه و قدّم علیه: ر.م. فرانک، انتشارات مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل شعبۀ تهران با همکاری دانشگاه تهران، تهران، 1360.

عِلاوه‌بر این، فِرانک قریب به پنجاه مقالۀ عالمانه در موضوعات مختلف کلامی و فلسفی نگاشته است5

فهرست مقالات او و مشخّصات چاپ آنها را نگرید در:

James E. Montgomery (ed.), Arabic Theology, Arabic Philosophy. From the Many to the One: Essays in Celebration of Richard M. Frank, Leuven: Peeters, 2006, “BIBLIOGRAPHY”, pp. 15 – 24.

که بیشتر آنها در قالب مجموعه مقالاتی سه جلدی کنارهم گردآمده و بازچاپ شده است. 6

مشخّصات نشر این مجموعه مقالات به قرار زیر است:

Frank, Richard MacDonough, Philosophy, Theology and Mysticism in Medieval Islam. Texts and Studies on the Development and History of Kalām, Volume I, edited by Dimitri Gutas, (Variorum Collected Studies Series), x+ 392 pp., Burlington and Aldershot: Ashgate, 2005.
Frank, Richard M., Early Islamic Theology: The Muʿtazilites and al-Ashʿarī. Texts and Studies on the Development and History of Kalām, Volume II, edited by Dimitri Gutas, (Variorum Collected Studies Series), xii+384 pp., Burlington and Aldershot: Ashgate, 2007.
Frank, Richard M., Classical Islamic Theology: The Ashʿarites. Texts and Studies on the Development and History of Kalam, Volume III, edited by Dimitri Gutas, (Variorum Collected Studies Series), x+428 pp., Burlington and Aldershot: Ashgate, 2008.

با این وصف، مایۀ تأسّف است که تنها شمار اندکی از مقالات وی تاکنون به فارسی ترجمه شده است7

برای نمونه نگرید به: فرانک، ریچارد. ام.، «تکلیف اخلاقی در کلام مدرسی مسلمانان»، ترجمۀ: حمید عطائی نظری، مجلّۀ اخلاق، ش 19، بهار 1389، صص 157 _ 199.

و نوشته‌های اصلی او هنوز به جامۀ زبان پارسی درنیامده و پژوهشگران ایرانی اغلب از ثمرات آنها بی‌بهره مانده‌اند.
کتاب «ساختار علّیّت مخلوق بر اساس دیدگاه ابوالحسن اشعری» که در نوشتار حاضر به معرّفی و ارزیابی آن می‌پردازیم در واقع برگردان فارسی مقاله‌ای است مبسوط و درازدامن از ریچارد ام. فِرانک که برای نخستین‌بار به فارسی ترجمه شده است. شوربختانه مترجم و ناشر این ترجمه هیچ‌گونه مقدّمه و درآمدی برای کتاب تدارک ندیده‌اند و خواننده از آگاهی‌های ابتدایی و ضروری در خصوص اصل اثر و نویسندۀ آن و نیز چند و چون ترجمه محروم و بی‌خبر مانده و حتّی نشانی چاپ متن اصلی انگلیسیِ مقاله نیز بر او معلوم نیست. ازاین‌رو، به‌ناگزیر، در اینجا اطّلاعاتی در خصوص مشخّصات نشر مقاله و محتوای آن ارائه می‌شود. این هم از شگفتی‌های نشر کتاب در روزگار نابسامان حاضر است که اثری بی هیچ توضیح و پیشگفتاری چاپ شود و مترجم و ناشر هیچ‌یک برای نگارش چند سطر مختصر دربارۀ آن احساس وظیفه‌ نکنند و همّتی نیز برای تمهید مقدّمه ننمایند!
باری، اصل انگلیسی مقالۀ رساله‌گونه‌ای که در قالب کتاب «ساختار علّیت مخلوق بر اساس دیدگاه ابوالحسن اشعری» به فارسی درآمده است با مشخّصات زیر به چاپ رسیده:
Richard M. Frank, “The Structure of Created Causality according to al-Ašʿarî. An Analysis of the Kitâb al-Lumaʿ, §§82-164, in: Studia Islamica 25 (1966), pp. 13 – 75.
این مقاله، در جلد دوم از مجموعه مقالات ریچارد فِرانک _ که پیشتر بدان اشارت رفت _ نیز بازچاپ شده است.8

Early Islamic Theology: The Muʿtazilites and al-Ashʿarī. Texts and Studies on the Development and History of Kalām, Volume II, edited by Dimitri Gutas, (Variorum Collected Studies Series), xii+384 pp., Burlington and Aldershot: Ashgate, 2007, VII.

از تاریخ چاپ مقاله معلوم است که این نوشتار در شمار آن مقالاتی است که فِرانک در دورۀ جوانی نگاشته و چنانکه همو _ در شرحی خواندنی که از فراز و فرود زندگی حرفه‌ای خویش بازگفته است _ تَذکار داده برخی از دیدگاه‌هایش در ادوار سپسین تغییر کرده و به همین سبب اصلاح و تجدید نظر را در پاره‌ای از مطالب مطرح در این مقاله لازم دانسته است.9

Richard M. Frank, “YĀ KALĀM”, in: James E. Montgomery (ed.), Arabic Theology, Arabic Philosophy. From the Many to the One: Essays in Celebration of Richard M. Frank, Leuven: Peeters, 2006, p. 7.

بر این اساس، به نظر می‌رسد که مترجم محترم می‌توانست انتخاب‌های به‌مراتب شایسته‌تر و مهم‌تری از میان آثار فِرانک، خاصّه از بین آنها که در دوران پختگی علمی او به رشتۀ تحریر درآمده است، نماید و مقالۀ پربارتری از او را برای ترجمه برگزیند. با این حال، همین مقالۀ فِرانک نیز حاوی نِکات شایان توجّهی است که البتّه اگر به‌صورت دقیق و متین به فارسی برگردانده می‌شد، می‌توانست آگاهی‌های گرانبهایی را برای خوانندگان به ارمغان آورد.
در خصوص موضوع و محتوای مقالۀ تحت بررسی و هدفی که فِرانک از نگارش آن در نظر داشته است تَذکار چند نکته سودمند می‌نماید. چنانکه از عنوان مقاله نیز هویداست، نوشتار مزبور شرح و تحلیلی است بر دو فصل قدرت (الباب الخامس: باب الکلام فی القدر) و استطاعت (الباب السادس: باب الکلام فی الاستطاعة) از کتاب شهیر ابوالحسن اشعری (د: 324 ه‍.ق) با نام «کتاب اللُّمَع فی الردّ علی أهل الزیغ و البِدَع». آنگونه‌که فِرانک خود یادآور شده است، او در این مقاله تنها درصدد است بر اساس آنچه که ابوالحسن اشعری (در کتاب اللُّمَع) بدان دست‌ یافته و ارائه نموده مسألۀ علّیّت انسان برای افعالش و نیز اصطلاحات مربوط به این مسأله را بررسی کند و ساختار فلسفیِ بنیادینِ راه حلّ او را در خصوص این موضوع مطرح نماید.10

Richard M. Frank, “The Structure of Created Causality according to al-Ašʿarî. An Analysis of the Kitâb al-Lumaʿ, §§82-164, in: Studia Islamica 25 (1966), p. 16.

بنابراین، هدف فِرانک از نگارش نوشتار مورد بحث، بررسی طبیعت و سرشت علّیّت آفریده‌شده (مخلوق) در انسان بر اساس دیدگاه‌های ابوالحسن اشعری در کتاب اللُّمَع است.
چنانکه بر آشنایان با تاریخ مباحث و مسائل کلامی پوشیده نیست، جبر یا اختیار انسان در انجام کارها، یا به بیان دقیق‌تر، نحوۀ علّیّت و سببیّت انسان برای افعالی که از او صادر می‌شود و نقش حقیقی او در تحقّق افعالش، پیوسته موضوعی بحث‌برانگیز و مسأله‌ای مناقشت‌خیز در کلام اسلامی بوده است. این مسألۀ عَویصَه، از ادوار نخستینِ تکوین دانش کلام، اذهان و خواطر متکلّمان را به خود مشغول داشته بوده و مباحثات و منازعات فراوانی را رقم زده است و دانشوران مکاتب مختلف دیدگاه‌های متفاوتی را در باب آن ابراز داشته‌اند. در این میان، دیدگاه ابوالحسن اشعری در خصوص این مسأله و راه حَلّی که از آن دفاع کرده است و به عنوان «کسب» شهرت یافته، بسیار حائز اهمّیّت است و در عین حال، سخت غامض و آمیخته با ابهام. از این‌رو محقّقانِ کلام اشعری کوشش وافری برای ایضاح نظرگاه و رأی اشعری در این موضوع نموده و درصدد تبیین و تشریح عبارات وی در ترسیم ایستارش برآمده‌اند. مقالۀ مزبور از فِرانک نیز در همین چارچوب ارائه شده است و مقصد و مقصودی جز روشنگری در این باب ندارد. نوشتار او همچنین برای فهم بهتر و ژرف‌تر قسمت‌های شرح و تحلیل شده از کتاب اللُّمَع سودمند و شایان توجّه جدّی است.
بازگفت تحلیل‌های فِرانک از عبارات و اندیشه‌های اشعری دربارۀ مسألۀ پیشگفته مجال فراخی می‌طلبد که فراخور این مقام و مقال نمی‌نماید. امّا به‌اختصار توان گفت که بر اساس گزارش فِرانک، ایستار ابوالحسن اشعری در این موضوع، موضعی است میانۀ نظرگاه معتزله یا قَدَریّه که انسان را یگانه علّت و فاعل کارهای خود می‌دانند و برای خداوند هیچ نقشی در تحقّق افعال انسان قائل نیستند، و دیدگاه مُجبِرَه که خداوند را تنها علّت و فاعل بی‌واسطۀ همۀ کارهای انسان می‌انگارند و برای انسان هیچ‌گونه علّیّتی نسبت به اعمالش در نظر نمی‌گیرند. به باور اشعری، انسان علّت تحقّق کارهای خودش است امّا این علّیّتِ انسان به‌سبب و به‌واسطۀ علّیّت خداوند است.11

Ibid, p. 53.

در واقع، از نظر اشعری، قدرت علّیّتِ انسان (برای انجام افعالش) نیز مخلوق و آفریدۀ خداست و همو، در حقیقت، علّتِ قدرت و سببیّتِ حادث انسان است. ازاین‌رو، به معنای دقیق کلمه، خداوند خالق فعلی است که از طریق آن علّیّتِ حادث پدید می‌آید.12

Ibid, p. 25.

به بیان دقیق‌تر، اشعری معتقد است که در لحظه‌ای که فعلی از انسان صادر می‌شود، خداوند علّیّت فاعلی را در او خلق می‌کند و انسان به سبب همین علّیّت که خدا در او آفریده است فعل را تحقّق می‌بخشد. 13

Ibid, p. 75.

بنابراین علّیّت انسان برای کارهایش به سبب علّیّتی است که خدا در انسان می‌آفریند. 14

Ibid, p. 42.

بر بنیاد این تحلیل، ایدۀ جبرگرایی اشاعره که همواره از سوی مخالفان این مکتب ترویج شده است و این فرقه را بدان شهره و متّهم‌ کرده‌اند _ دست‌کم در خصوص شخص ابوالحسن اشعری _ انگارۀ چندان واقع‌گرایانه‌ای به نظر نمی‌رسد. با این حال، برای وصول به نتیجۀ نهایی در این موضوع باید در پژوهشی مستقل تمام عبارات مربوط به مسألۀ حاضر را در آثار متکلّمان نامور اشعری بررسی نمود و آنگاه به داوری نشست.
در خصوص کتاب اللُّمَع که فِرانک برای تحلیل آراء اشعری بدان رجوع کرده است و مطالب آن را موضوع بررسی و تحقیق خویش قرار داده این نکته شایان‌توجّه و درخور یادآوری است که کتاب نامبرده از آثار اصیل و معتبر اشعری به‌حساب می‌آید و بهترین منبع برای شناخت دیدگاه‌های کلامی اوست.15

در حالی که در خصوص اعتبار و استناد دو کتاب الإبانة عن أصول الدیانة و رسالة إلی أهل الثغر به ابوالحسن اشعری تردیدهایی وجود دارد، در وثاقت و اَصالت کتاب اللُّمَع و انتساب آن به وی شکّی نیست. در این خصوص نگرید به: ژیماره، دانیل، «بحث وجود در مذهب اشعری»، مجله معارف، فروردين _ تير 1376، شماره 40، ص 44.

به نظر فِرانک کتاب اللُّمَع از حیث توضیحات و تعاریف و استدلال‌ها اثری بسیار موجز و در عین حال دقیق و منسجم و منضبط است.16

“ Richard M. Frank, “The Structure of Created Causality according to al-Ašʿarî. An Analysis of the Kitâb al-Lumaʿ, §§82-164, p. 17.

به‌احتمال، این کتاب، هم به‌سبب اَصالت و اهمّیّت آن در نشان دادن اندیشه‌ها و ایستارهای کلامی ابوالحسن اشعری و هم به‌دلیل اختصار و ایجاز و احتیاج آن به ایضاح و تبیین مورد توجّه وافر نسل بعدی متکلّمان برجستۀ اشعری قرار گرفته است و آنها در شرح و تفسیر آن کوشیده‌اند. در این زمینه باید از شرح قاضی ابوبکر باقِلّانی (د: 403 ه‍.ق) بر کتاب اللُّمَع یاد کرد که هنوز دست‌نوشتی از آن یافت نشده است امّا تفصیل و تحریری از آن بر دست ابوالمَعالی جوینی (د: 478 ه‍.ق) فراهم آمده که زیر عنوان الشامل فی أصول الدین به‌چاپ رسیده است.17

در این خصوص نگرید به: جوینی، ابوالمعالی، (قطعتان من الکتاب) الشامل فی أصول الدین، مقدّمۀ ریچارد فرانک صفحۀ شش به بعد و نیز عبارت جوینی در آغاز کتاب الشامل که می‌گوید: «وقد استدعى طائفة بتعين إسعافهم تحریر کتاب يتعلی عن المختصرات و ينحطّ عن المبسوطات من جلّة التصنيفات في علوم الديانات، فصادف الاختيار و الإيثار شرح اللمع للقاضي الجليل أبی بکر رضی الله عنه. ونحن، إن شاء الله نوضح مشکلات ألفاظه و نفرب ما أوجزه من (الأبحاث) بطرق البسط مع اجتناب التطويل؛ و إن اضطرت الحاجة إلى إلحاق ابواب و مسائل ألحقناها». همان، ص 3. برخی به اشتباه الشامل را شرح لُمَع الأدلّة‌ی جوینی فرض کرده‌اند (نگرید: جمال عبدالناصر عبدالمُنعم، مقدّمة الکامل فی أصول الدین، ص 48) که قطعاً صحیح نیست.

کتاب اللُّمَعِ اشعری بارها به‌تصحیح و طبع رسیده است که از میان آنها باید به تصحیح ریچارد مَکارثی (Richard J. McCarthy) از این اثر اشاره کرد. مَکارثی متن اللُّمَع را بر اساس نسخه‌ای از قرن ششم یا هفتم هجری تصحیح کرده و به انضمام نگاشتۀ وجیز دیگری از اشعری معروف به رسالة فی استحسان الخوض فی علم الکلام و همراه با ترجمۀ انگلیسی هر دو اثرِ نامبرده منتشر کرده است.18

الأشعری، أبی الحسن علی بن اسمعیل، کتاب اللُّمَع فی الردّ علی أهل الزیغ و البدع، عنی بنشره و تصحیحه: الاب رتشرد یوسف مکارثی الیسوعی، المطبعة الکاثولیکیة، بیروت، 1953 م.

فِرانک تصحیح و ترجمۀ مَکارثی از اللُّمَع را عالی ارزیابی کرده19

“ Richard M. Frank, “The Structure of Created Causality according to al-Ašʿarî. An Analysis of the Kitâb al-Lumaʿ, §§82-164, p. 13.

و همان را اساس کار خویش برای تحلیل دو فصل مربوط به قدرت و استطاعت از این کتاب قرار داده است.
اکنون که آگاهی‌هایی کلّی در خصوص مقصود و محتوای مقالۀ فِرانک تقدیم گشت، به موضوع اصلی این مقال، یعنی سنجش و نقد ترجمۀ فارسی ارائه‌شده از آن می‌پردازیم. در یک ارزیابی کلّی توان گفت که برگردان مَطمَح‌نظر، ترجمه‌ای است نااستوار و غیر دقیق و نابسامان از مقاله بدان‌سان که در اغلب مواضع، خواننده به‌سختی می‌تواند مراد نویسنده را از عبارات موجود دریابد و گاه نیز هیچ دستگیرش نمی‌شود! این دشواری در فهم مطالب گاه در اثر خطاهای مترجم در ترجمۀ عبارات یا خوانش کلمات است و در مواردی به دلیل کاربرد نادرست علائم ویرایشی و گاه نیز به جهتِ نثر آشفته و غیر روان مترجم که بوی ترجمه به‌شدّت از آن به مشام می‌رسد. شایسته بود که مترجم محترم، شتابان چنین متن عیبناک و نامطبوعی را به‌دست طبع نمی‌سپرد و پیش از اقدام به چاپ کتاب، برگردان خویش را به متخصّصی صاحب‌نظر عرضه می‌داشت و نظر وی را در خصوص میزان مفهوم و مقبول بودن ترجمه جویا می‌شد. اگرچه مقالۀ فِرانک نوشتاری تحلیلی و کاملاً تخصّصی است و طبعاً ترجمۀ چنین متونی همواره دشواری‌های خاصّ خود را دارد، با دانش و توانش کافی و نیز اِعمال دقّت و اِمعان نظر وافی در کار ترجمه، ممکن بود متنی دقیق‌تر و روان‌تر و قابل‌فهم‌تر عرضه نمود. در ادامه، پاره‌ای از خطاهای راه‌یافته و سهوها و نابسامانی‌های روی‌داده در متنِ ترجمه بازگو می‌شود تا خوانندگان خود نیز عیار ترجمه را برسنجند و به داوری در خصوص آن برنشینند.

1_ خطاهای فاحش در خوانش و نگارش اسامی
یکی از ویژگی‌های مترجم متخصّص و حرفه‌ای آن است که تنها در قلمروی به ترجمه دست‌می‌یازد که بطور کامل با جوانب مختلف آن آشنایی دارد و از آگاهی‌های شایسته و بایسته در خصوص اندیشه‌ها و اصطلاحات و مطالب مطرح در آن قلمرو برخوردار است. پر واضح است آن مترجمی که دانش دربایست و لازم را از رشتۀ علمی خاص دارا نیست و با این وصف به ترجمۀ اثری در آن شاخه می‌پردازد، توانش کافی را برای ارائۀ برگردانی متین و متقن از آن اثر نخواهد داشت و عاقبت در کار خویش کامیاب نخواهد بود. در اثر مورد بررسی این مقال، خطاهای فاحش در خوانش و نگارش اسامیِ اَعلام و فِرَق و کتابها گواهی است نیک بر آنکه مترجم محترم آشنایی کافی با اصطلاحات و اسامی مطرح در دانش کلام نداشته است. در نتیجه، خواننده در این برگردان، توفیق آشنایی با اسامی غریبی چون ابوهُدهَیل و احمد بن هنبال و سهام را پیدا می‌کند که می‌توان آنها را شخصیّت‌های نوآفریده و خیالی در تاریخ علم کلام دانست! در جدول زیر، نمونه‌هایی از این دست خطاها معرّفی می‌شود.

2_ خوانش‌های مغلوط و ناصواب از عبارات عربی
افزون بر مواردی که پیشتر گذشت، در برگردان مَطمَح‌نظر، نمونه‌های پرشماری از خوانش‌های نادرست و ناراست از کلمات و عبارات عربیِ حرف‌نویسی شده به زبان انگلیسی نیز دیده می‌شود که حکایتگر کم‌توجّهی و بی دقّتی روا داشته شده در خوانش و بازخوانی این عبارات است. پاره‌ای از این قبیل اشتباهات به قرار زیر است:
1_ ص 27، س 7: فی المکتسب ← فعل مکتسب.
2_ ص 23، س 7: علیم، قصید ← عالم، قاصد.
3_ ص 19، پاورقی 1، س 14: قدیر علیه ← قادر علیه.
4_ همان، س 15: مقدورات علی ← مقدورات الله.
5_ ص 28، س 4: لا یکتسبونها احدٌ ← لا یکتسبها أحدٌ.
6_ ص 32، س 11: لا تستعمِلو ← لا تُستَعمَلُ.
7_ ص 40، س 3: ما تعلمون ← ما تعملون.
8_ ص 42، پاورقی 2: فعل مبشر ← فعل مُباشِر.
9_ ص 41، پاورقی 1، س آخر: ما تنهتون ← ما تَنحِتون.
10_ ص 51، س 13: لغَیرِله ← لغیر الله.
11_ ص 71، س 14: مقدرات له ← مُقَدَّرةً له.
12_ ص 98، س 13: یتیقونه ← یطیقونه.
13_ ص 101، س 8: خواطیر ← خواطِر.
14_ ص 104، س 3: تکالیف ما لایطلاق ← تکلیف ما لا یطاق.
15_ ص 30، س 18: فی‌المتولد ← فعل مُتَوَلِّد.
16_ ص 50، س 11: بالقوه محدثا ← بقُوَّةٍ مُحدَثة.
17_ ص 59، س 11: قضا و قدر ← قضی و قدَّرَ.
18_ ص 67، س 7: محدثون له خالق واحد ← مُحدِثُ له فاعلٌ خالق.

3_ اغلاط املایی و حروف‌نگاشتی
کَثرت اغلاط املایی و حروف‌نگاشتیِ مشهود در متنِ یک کتاب، نمودارِ نهایت سهل‌انگاری و بی‌دقّتی پدیدآورنده و ناشر آن است که طبعاً در نگاه اهل تحقیق و تدقیق خطایی است درخور ملامت و مذمّت. کمترین و ساده‌ترین کار نویسنده و ویراستار و ناشرِ ورزیده و دقیق پیراستن متنِ اثر از اغلاط املایی و خطاهای حروف‌نگاشتی است و براستی اگر آنان از این وظیفۀ خُرد نیز سر باز زنند و در گزارد آن اهمال و تَهاوُن ورزند، چه انتظار دیگری از آنان توان داشت و کار آنها چه سود و ثمری برای خوانندگان در پی خواهد داشت؟!
در ادامه، شماری از سهوهای املایی و خطاهای حروف‌نگاشتیِ راه‌یافته به ترجمۀ مورد بحث نشان داده می‌شود. ابتدا صورت نادرست کلمات در ترجمه و سپس شَکل صحیح آنها درج می‌گردد.
1) ص 28، س 5: اصلاحی ← اصطلاحی.
2) همان، س 12: اصطلاع ← اصطلاح.
3) ص 29، س 12: به تفضیل ← به تفصیل.
4) ص 32، س 14: مقتدم ← متقدّم.
5) ص 36، س 10: واقیت ← واقعیت.
6) ص 61، س 7: دقیقاٌ ← دقیقاً.
7) ص 73، س 12: تقریباٌ مستقیماٌ ← تقریباً مستقیماً.
در مواضع متعدّدی از متن کتاب، همچون نمونۀ فوق، بجای تنوین نصب، تنوین رفع درج شده است!
8) ص 84، س 13: پارگراف ← پاراگراف.
9) ص 59، س 8: نیسیتم ← نیستیم.
10) ص 42، س 9: آنجه ← آنچه.
11) ص 27، پاورقی 2: یه طور ← به‌طور.
12) همان: ابن تیمه ← ابن تیمیّه.
13) ص 60، س آخر: محافظ کارانه‌تری ← محافظه کارانه‌تری.
14) ص 19، پاورقی 1، س 7: اسثنا ← استثناء.
15) همان، س 4: عل ← علّت.
16) همان، س 4: نظرتهل ← نظریۀ.
17) ص 25، پاوری 1، س 2: این سینا ← ابن‌سینا.
18) ص 32، پاورقی 5، س 3: صحیت ← صحبت.
19) ص 42، س 9: آنجه ← آنچه.
20) ص 29، پاورقی 2: زنای محسنه ← زنای محصنة.
21) ص 62، پاورقی سطر 3: نبابراین ← بنابراین.
22) ص 100، س 2: هستنند ← هستند.
23) ص 58، س 9: 110 ← 101.
24) همان، س 10: 180 ← 108.
25) ص 71، س 16: بخش 120 ← بخش 90.

4_ حذف و سقط‌های خرد و کلان
کاستی و نقصان دیگری که در برگردان مورد بحث رخ نموده است، افتادگی‌ها و حذف‌های خرد و کلانی است که گاه به میزان چشمگیری نیز بالغ می‌گردد. در قسمت زیر، چند نمونه‌ از این افتادگی‌ها از متنِ برگردان نشان داده می‌شود. در هر مورد، در زیر سطوری که در ترجمه از قلم فرو افتاده است خطّی کشیده شده.
1) متن اصلی ص 64، س 12 _ 22:
‘Ağz, in other words, as the absence of any relationship of efficient causality (‘adamu l-qudrati kullihâ—137) between the subject and the act, directly implies the absence of any relationship of causal responsability between the agent and the type or class (ğins) of the act involved; as the absence of all true efficient causality, ‘ağz is the absence of the possibility of all causal responsability of the subject to both the posited act and its contrary. In this way then, ‘ağz is not analogous to (qiyâsan ‘alâ— 136) qudra, since the latter represents the actuality, in the agent, of the efficient causality of the act and, in the strictest sense, is relative therefore only to the act of which it is the causality.

ترجمه ص 90 ، س 3 _ 4:
«به عبارت دیگر عجز به عنوان عدم هرگونه رابطه‌ی علی مسئولیت میان فاعل و نوع یا جنس فعل مربوطه است.».
چنانکه آشکار شد، در برگردان عبارات بالا قریب هشت سطر از متن اصلی مقاله محذوف است و ترجمه نشده!
2) متن اصلی ص 74 ، س 20 _ 22:
In view of the significance of these verses for the polemics of the Muʻtazila, the fact that al-Ašʻari takes them up here at the end of the tract on the creation of human causality is noteworthy in respect of his organisation of the Lumaʻ, for in summarising his own position he takes off, for the particular question, from a verse on the basis of which his opponents made a similar summary proof of their own position.

ترجمه ص 105 ، س 16:
«با توجه به اهمیت این آیات برای مباحث معتزله، این واقعیت که اشعری آنها را اینجا، در پایان رساله‌ی خلقت علیت انسانی دنبال می‌کند، از جهت نوع سازماندهی مطالب قابل توجه است.».
باز در اینجا نیز چنانکه هویداست، چند سطری از متن اصلی انگلیسی در ترجمه از قلم فرو افتاده است و خود، شاهدی است دیگر بر اینکه در بازخوانی متنِ ترجمه دقّت لازم و وافر اعمال نشده!
همچنین، قسمی دیگر از حذف‌های مشهود در ترجمه عبارتست از حذف ارجاعاتی که نویسنده در جای‌به‌جای مقالۀ خویش جهت رجوع و آگاهی خواننده میان دو کمان (پرانتز) نهاده است و مترجم در موارد متعدّدی آنها را نادیده‌انگاشته و از درج و بازتاب این ارجاعات سودمند در برگردان خویش روی‌گردان شده است. در نتیجه، خوانندۀ کتاب گاه متوجّه نمی‌شود که سخن نویسنده ناظر به کدام بخش از کتاب لُمَع یا کدام قسمت از مطالب پیشین مقاله است. شماری از این‌گونه افتادگی‌ها در نشانی‌های زیر رخ داده است: ص 44، س 2؛ ص 45، س 2؛ ص 46، س 8؛ ص 53، س 9؛ ص 59، س 17؛ ص 61، س 9، ص 63، س 7؛ ص 67، س 3، ص 105، س 4 و 5.

5_ ترجمۀ غلط
در برخی از مواضع کتاب، در برگردان عباراتِ متن اصلی راه خطا پیموده شده است و جملاتی مبهم و مهمل به عنوان ترجمه فراروی خوانندگان قرارگرفته. از برای نمونه، چند قسمت از متن اصلی مقاله را با ترجمۀ ارائه‌شده از آن همسنجی و مقابله می‌کنیم تا سهوهایی که در ترجمه رفته است آشکار گردد. ابتدا متن اصلی مقاله درج می‌شود و سپس ترجمۀ مترجم، و از پی آن، اشکالات ترجمه و برگردان پیشنهادیِ راقم این سطور بیان می‌شود.
1) The objection, to show that qudra/istiṭâʻa precedes the realisation of the act, is proposed on the basis of Sûra 2.180/184: «... obligatory upon those who are able to do it ]i.e., to fast] is a redemption, the feeding of a poor man...«. p. 69.

ترجمۀ مترجم:
«اعتراض [در این خصوص] برای آنکه نشان دهد قدرت / استطاعت بر تحقق فعل مقدم است، مطرح می‌شود: "... برآنهایی که توانایی انجام آن را دارند واجب است (یعنی روزه گرفتن) و این رستگار کننده است، اطعام انسانی فقیر ... "». ص 97، س 19 _ ص 98، س 2.
اشکالات ترجمه:
1_ چنانکه معلوم است، عبارت «on the basis of Sûra 2.180/184» در ترجمه از قلم افتاده است.
2_ کلمۀ «redemption» که معانی مختلفی از جمله «رستگاری» و «فِدیه» دارد، به‌اشتباه ترجمه شده است و از سیاق متن کاملاً هویداست که معادل صحیح آن در اینجا «فِدیه» است نه «رستگاری». از این گذشته، مترجم آن کلمه را به «رستگار کننده» برگردانیده است که مفهومی است متفاوت با «رستگاری».
ترجمۀ پیشنهادی:
اعتراض برای اثبات اینکه [در انسان] قدرت / استطاعت قبل از تحقّق فعل است، بر بنیاد آیۀ 184 سورۀ دوم (بقره) مطرح شده است که می‌گوید: «فِدیه، یعنی اِطعام فقیر، بر کسانی که قادر به آن (یعنی روزه گرفتن) هستند، واجب است...».

2) His only recourse then he takes, namely that of denying that the pronoun of yuṭîqûnahu refers to the antecedent «fasting»; he insists therefore that it anticipates the following «redemption» (fidya) and so refers to the actual presence of sufficient wealth belonging to the subject to allow the redemption. Philologically, his case is extremely weak, for though he tries to support himself by the citation of a number of other verses in which the pronoun does in fact refer to a following noun (§143), the disagreement of gender between the pronoun in question and the word to which al-Ašʻarî would have it refer, renders his interpretation most unlikely. P. 70.

ترجمۀ مترجم:
«بنابراین تنها راه حل او آنست که انکار کند ضمير"يتيقونه" به روزه گرفتن قبل از آن اشاره می‌کند و به این ترتیب بر رستگاری که در ادامه می‌آید مقدم است و بنابراین به برخورداری فاعل از ثروت کافی برای پذیرش رستگاری اشاره دارد. به لحاظ فلسفی ادعای او به غایت ضعیف است زیرا اگرچه او می‌کوشد از ادعای خود با نقل شماری از آیات دیگر که در واقع در آنها ضمیر به اسمی که در ادامه می‌آید (بخش ۱۴۳) اشاره می‌کند، حمایت کند، ناسازگاری جنسیت بین ضمیرو کلمه‌ای که اشعری به آن اشاره می‌کند تفسیر او را نپذیرفتنی‌تر کرده است.». ص 98، س 12 _ 20.
اشکالات ترجمه:
1_ در این قسمت نیز دوباره کلمۀ «redemption» به‌اشتباه «رستگاری» ترجمه شده است در حالی‌که معادل درست آن در اینجا «فِدیه» است. آنچه بر شگفتی از رخداد این اشتباه در معادل‌گزینی می‌افزاید تصریح نویسندۀ مقاله به معنای دقیق کلمه، یعنی «فدیه»، در پرانتز و بلافاصله پس از استعمال کلمۀ «redemption» (fidya) است که مع‌الأسف در ترجمه، به آن توجّهی نشده است!
2_ فعل «allow» اگرچه معانی مختلفی از جمله «پذیرفتن» و «تصدیق کردن» دارد، در سیاق عبارت بالا به‌معنای «امکان‌پذیر ساختن» و «میسّر کردن» است نه «پذیرفتن» و «تصدیق کردن» آنگونه‌که مترجم محترم پنداشته. همین گزینشِ معادلِ نادرست موجب شده است که در ترجمۀ عبارت بالا ترکیب غریب و مهملی چون «ثروت کافی برای پذیرش رستگاری» درج گردد و خواننده را دچار تحیّر سازد! در واقع، برگردان درست عبارت مورد نظر عبارتست از: «دارایی کافیِ فاعل برای پرداخت فدیه».
3_ در متن اصلی کلمۀ «Philologically» به معنای «از حیث واژه‌شناسی» به‌کار برده شده است که مترجم بر اثر خطای دید و تشخیص، آن را «philosophically» خوانده و به‌غلط این واژه را «به لحاظ فلسفی» ترجمه کرده است.
4_ کلمۀ «یطیقونه» در اثر خوانش نادرست به صورت «یتیقونه» نوشته شده است.
5_ ردیف کردن سه فعلِ «در ادامه می‌آید، اشاره می‌کند، حمایت کند» در متن ترجمه، امریست ناپذیرفتنی که موجب دیریابی و دشوارفهمی عبارت شده است. شایسته بود مترجم محترم با تأمّل بیشتر در نحوۀ ترجمه، از تتابع افعال احتراز می‌جست و عبارت را به‌شیوه‌ای شیوا و رسا برمی‌گرداند.
ترجمۀ پیشنهادی:
پس او تنها راه چاره را برمی‌گزیند و بازگشت ضمیر در «یطیقونه» را به «روزه گرفتن» _ که پیش از آن ذکر شده است _ انکار می‌کند. در نتیجه، او تأکید می‌نماید که ضمیر مزبور به کلمۀ «فدیه»، که پس از آن آمده است، بازمی‌گردد و بنا براین به وجود دارایی کافیِ فاعل برای پرداخت فدیه اشاره دارد. این ادّعای او از حیث واژه‌شناسی، بی‌نهایت ضعیف است؛ زیرا اگرچه وی می‌کوشد (در قسمت 143) با نقل آیاتی دیگر که در آنها ضمیر در واقع به اسمی متأخّر بازمی‌گردد ادّعای خویش را تأیید کند، ناهمخوانی و عدم تطابق از حیث جنس میان ضمیر مزبور و اسمی که اشعری می‌خواهد ضمیر را بدان ارجاع دهد، تفسیر او را بسیار بعید و نامحتمل می‌سازد.

3) Al-Ğuwaynî notes that, in the Lumaʻ, his proof of the existence of God on the basis of the argument of the growth and development of the “drop of sperm” (nuṭfa), is directed against those who hold the potential existence of things in matter (asḥâb al-hayûlà): “those who say that the world exists in matter potentially, the date palm in the date stone, the man in the drop of sperm”, etc. p. 21 – 22.
ترجمۀ مترجم:
«الجوینی تذکّر می‌دهد که اثباتی که او دربارۀ وجود خدا در کتاب اللمع بر پایه‌ی بحث رشد و توسعه نطفه ارائه می‌دهد، در تقابل با [عقیده] کسانی که به وجود بالقوه‌ی چیزها در ماده معتقدند (اصحاب الهيولا) رهنمون می‌شود: کسانی که می‌گویند [کل] جهان به صورت بالقوه در ماده وجود دارد. پیشینه درخت خرما در پیشینه‌ی سنگ است و پیشینه‌ی انسان در نطفه و غيره ... ». صص 19 _ 20 س 6.
اشکالات ترجمه:
1_ کلمۀ «proof» در عبارت بالا به معنای «دلیل و برهان» است و نه «اثبات».
2_ کلمۀ «argument» نیز در جملات فوق به مفهوم «بحث» نیست بل مراد از آن «استدلال و دلیل» است.
3_ یکی از معانی کلمۀ «development» «تکوین و شکل‌گیری» است که در عبارت مورد نظر نیز این کلمه در همین معنا استعمال شده است. معادل «توسعه» که مترجم برای این کلمه انتخاب کرده در اینجا نامفهوم و نامقبول است چون «توسعۀ نطفه» معنای محصّلی ندارد.
4_ فعل «رهنمون می‌شود» که ظاهراً به عنوان معادلی برای «is directed» در ترجمۀ عبارات مذکور آورده شده است، نادرست است و نابجا، و فعل «direct» در سیاق جملات پیشگفته به معنای «معطوف داشتن و متوجّه کردن» به‌کار رفته است.
5_ «date stone» به معنای «هستۀ خرما» است و نه «سنگ» آنگونه که مترجم گمان کرده! براستی عبارت «پیشینه درخت خرما در پیشینه‌ی سنگ است» چه مفهوم معقولی دارد؟!
ترجمۀ پیشنهادی:
جوینی خاطرنشان می‌کند که در کتاب لمع برهان اشعری برای اثبات وجود خدا بر اساس دلیل رشد و تکوین نطفه در برابر کسانی اقامه شده است که به وجود بالقوّۀ اشیاء در مادّه (هیولی) معتقدند (اصحاب الهیولی): «کسانی که می‌گویند عالَم به‌نحو بالقوّه در هیولی وجود دارد، درخت خرما، بالقوّه در هستۀ خرما، و انسان، بالقوّه در نطفه موجود است».
4) though he notes further that their use of the text, regardless of the context, can have no validity as the basis of the argument. P. 48.
ترجمۀ مترجم:
«گرچه بعدتر یادآوری می‌کند که استفاده آنها از عبارتی در متن با وجود (خود) متن نمی‌تواند به عنوان مبنای استدلال، هیچ اعتباری داشته باشد». ص 63، دو سطر آخر.
اشکالات ترجمه:
1_ ترجمۀ کلمۀ «further» به «بعدتر» نادرست است و این واژه باید به معادل‌هایی چون «به عِلاوه / مضافاً بر اینکه / همچنین» ترجمه شود.
2_ با توجه به سیاق مطلب و عبارات پیشین، مراد نویسنده از «the text» آیه‌ای از قرآن است که به عنوان دلیل و شاهد ارائه شده است. بنابراین بجای برگردان تحت‌اللفظی آن به «عبارتی در متن» _ که در اثر عدم تشخیص مراد نویسنده از آن، مترجم ناگزیر شده ترکیب «عبارتی در» را نیز بدان بیفزاید _ باید آن را به مرجع آن، یعنی همان آیۀ قرآن بازگرداند.
3_ «regardless of» به معنای «بدون توجّه به / فارغ از / قطع نظر از / بدون در نظر گرفتنِ» است که در متن بالا به‌خطا به «با وجود» برگردانده شده است.
4_ در جملات بالا کلمۀ «context» به «متن» ترجمه شده که معادل دقیقی نیست. برگردان این کلمه به «سیاق» یا «بافت» بهتر و دقیق‌تر به‌نظر می‌رسد.
ترجمۀ پیشنهادی:
گواینکه وی می‌افزاید این آیه، قطع نظر از سیاق آن، مبنای استدلال آنها نمی‌تواند قرار گیرد.

5) More importantly perhaps from the standpoint of the author, he here brings up for the first time in this section, i.e., since § 121) the creation of the human act by God and makes clear the point that the act which is realised through the causality of the human agent takes place simultaneously with God’s creation of the agent’s power of causation. P. 58.
ترجمۀ مترجم:
«شاید از دیدگاه نویسنده [این مطلب ] مهم‌تر است و او در اینجا برای نخستین بار در این بخش آن را می‌پروراند. به عبارت دیگر چون (بخش ۱۲۱) خلقت فعل انسان توسط خدا این نکته را روشن می‌کند که فعلی که از طریق عليت فاعل انسانی محقق می‌شود به صورت همزمان با خلقت قدرت عليت فاعل اتفاق می‌افتد». ص 81، س 8 _ 13.
اشکالات ترجمه:
1_ فعل «brings up» که در ترجمۀ بالا به مفهوم «پروراندن» لحاظ شده است، در اینجا به معنی «مطرح کردن» یا «عنوان کردن» است.
2_ کلمۀ «since» به‌نادرست «چون» ترجمه شده است درحالی که در متن بالا باید به «از» ترجمه می‌شد.
3_ فعل «makes clear» عطف به «brings up» است و بنابراین فاعل آن «نویسنده» است نه «خلقت فعل انسان توسط خدا».
4_ در ترجمۀ عبارت «God’s creation of the agent’s power of causation» کلمۀ «خدا» از برگردان حذف شده است.
ترجمۀ پیشنهادی:
شاید از دیدگاه نویسنده این نکته مهمتر است که او در اینجا برای نخستین‌بار در این بخش (یعنی از بخش 121) آفرینش فعل انسان از سوی خداوند را مطرح می‌کند و این نکته را آشکار می‌سازد که فعلی که به‌سبب علّیّت انسان تحقّق می‌یابد همزمان با آفرینش قدرتِ علّیّتِ فاعل از خداوند رخ می‌دهد.

6_ گزینش معادل‌های مغلوط یا مرجوح‌
در مواضعی از مقاله، مترجم محترم معادل‌هایی را برگزیده است که یا از اساس غلط است و یا دست‌کم مرجوح به نظر می‌رسد. برخی از این موارد به‌شرح زیر است:

7_ آشفتگی و سهل‌انگاری در استفاده از نشانه‌های نگارشی
از دیگر نابسامانی‌های آشکار و زَننده در کتاب «ساختار علّیت مخلوق» آشفتگی‌های قابل‌توجّه در استفاده از نشانه‌های نگارشی به‌ویژه قلّاب است. در موارد بسیاری، علامت قُلّاب «[ ]» به‌صورت برعکس درج شده است که طبعاً مسئولیّت این نابسامانی‌ها، به غیر از مترجم، متوجّه ناشر نیز هست. برای نمونه، در ص 40 س 13 ترکیب «به دیگری» به صورت: ] به دیگری "> چاپ شده است و نه به شَکل درست: [به دیگری]. همین خطا باز در صفحۀ 50 نیز رخ نموده است. نمونه‌های افزون‌تری از این نوع اشکالات نیز در صفحات 9، 12، 13، 15، 18، 21، 24، 25، 26، 27، 28، 29، 32، 43، 58، 66، 71، 85، 91، 104 دیده می‌شود.
گذشته از اشکالات پیشگفته، ترجمۀ مورد گفت‌وگو نابسامانی‌های دیگری نیز دارد مثل اینکه در ص 69 در میان سطر 3 و 4 به‌ناگاه و نابجا تقطیعی در بین کلام اتّفاق افتاده و بندی زائد ایجاد شده است. دیگر آنکه در ص 74 از سطر چهارم و از عبارت «اکثر پیشنهاداتی که» تا پایان سطر پانزدهم، تمام این یازده سطر تکراری است و تجدید همان سطوری است که پیشتر در صفحۀ 73 آمده بوده! عیب دیگری که در جای‌جای ترجمه قابل مشاهده است عبارتست از عدم رعایت پاراگراف‌بندی اصلی نویسنده. مترجم در مواضع مختلفی از برگردان خود، بدون توجّه به نحوۀ پاراگراف‌بندی نویسنده در متن انگلیسی مقاله _ که طبعاً بر اساس ساختار خاصّ مطالب در ذهن نویسنده صورت گرفته بوده _ بنا به صلاحدید خویش، تقطیع‌هایی را انجام داده است یا از اِعمال آنها صرفنظر کرده. نمونه‌هایی از این ناهمخوانی و عدم مطابقت در پاراگراف‌بندی مطالب میان برگردان و متن اصلی در صفحات 73 و 77 و 79 و 104 از ترجمه قابل ملاحظه است.
افزون بر مشکلات و آشفتگی‌های مربوط به اصل ترجمه که برخی از آنها یاد کرده شد، شیوۀ حروف‌نگاری و تنظیم و درج پاورقی‌ها و صفحه‌بندی و چاپ کتاب هم سخت معیوب است و نامطلوب و نامطبوع که طبعاً ناشر اثر باید پاسخگوی اینگونه نابسامانی‌ها و ناراستی‌ها باشد. «نشر علم» برای آنکه اسم با مسمّایی داشته باشد باید دقّت بس افزونتری در گزینش کتابها برای چاپ و نیز نحوۀ طبع آنها داشته باشد. مهمترین تفاوتِ ناشران کاردان با ناشران شتابکارِ سهل‌انگار در همین اختلاف در انتخاب کتاب‌ برای چاپ و طرز و طِراز طبع آن است. ناشر فخیمِ دقیق هر کتابی را چاپ نمی‌کند، و کتاب را هم به هر نحو عرضه نمی‌کند؛ از آن‌رو که برای اعتبار خود و جامعۀ علمی احترام قائل است. توفیق روز افزون مترجم و ناشر محترم کتاب را در تمهید و نشر آثار وزین و دقیق آرزومندم.