چکیده:
کتاب ارزشمند «مطالعاتی در باب سنّت‌هایِ عقلانیِ اسلامی در قرون میانی» مجموعه مقالاتی است به قلم زابینه اشمیتکه و حسن انصاری که در عرصۀ مطالعات اسلامی و به‌طور خاص حوزۀ شناخت جریان‌های فکری عقلانیِ اسلامی به نگارش درآمده است. این کتاب ویراست بازنگریسته و تازه‌شده‌ای است از مجموعه مقالاتی که پیش از این هر یک جداگانه در مجلّات و مجالات مختلف به‌چاپ رسیده بوده است و اکنون در کنار هم و در قالب مجلّدی مستقل بازچاپ شده است. مقالات این کتاب بخش مهمّی از پژوهش‌های دامنه‌دار و پرشماری است که نویسندگان نامبرده طی چند دهۀ اخیر در خصوص مکتب معتزله و دو مذهب مرتبط با آن در قرون میانی اسلامی، یعنی امامیّه و زیدیّه منتشر کرده‌اند. نوشتار حاضر به معرّفی این مجموعه مقالات می‌پردازد.
کلید واژه‌ها: کلام اسلامی، زیدیّه، معتزله، امامیّه، حسن انصاری، زابینه اشمیتکه.

Hassan Ansari and Sabine Schmidtke, Studies in Medieval Islamic Intellectual Traditions, Resources in Arabic and Islamic Studies 7, Atlanta, Georgia, Lockwood Press, 2017, Pp: 494+ xiv, ISBN: 978-1-937040-91-8, $44.95.

در یک قرن گذشته پژوهش‌ها در حوزه‌های مختلف مطالعات اسلامی رشد چشمگیر و روزافزونی در مراکز آکادمیک غربی داشته است و کوشش‌هایی ارجمند و سزاوار بزرگداشت از سوی شمار زیادی از محقّقان غربی برای شناخت جوانب مختلف اندیشۀ اسلامی صورت پذیرفته است. پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و ظهور حکومتی شیعی نیز موجب شد شناخت بیشتر و دقیق‌تر ابعاد مختلف مذهب تشیّع در زمرۀ اولویّت‌های پژوهشی مراکز علمی و سیاسی غرب قرار گیرد و تحقیقات گسترده‌ای در خصوص زوایای مختلف این مکتب به انجام رسد. ثمرات این تلاشها که در قالب کتابها و مقالات و مجالس علمی مختلف و پرشمار عرضه شده است، میراث معرفتی و مرجع علمی گرانبهایی است برای شناخت اسلام و تشیّع. پژوهش‌های یادشده اگرچه از حیث کیفیّت و صحّت و دقّت حائز مراتب مختلف است و نتایج برآمده از آنها نیز در موارد بسیاری محلّ تأمّل و شایان نقد جدّی است، در مجموع، گام بلندی در مسیر شناخت عالمانه و محقّقانه از مکتب اسلام و تشیّع قلمداد می‌شود. نگاه آکادمیک به مکتب اسلام و بررسی علوم و موضوعات مختلف اسلامی با رویکرد و روش تحقیق نوین علمی که به هر حال واجد امتیازات و ویژگی‌های خاصّی در قیاس با مطالعات سنّتی عالمان مسلمان در باب علوم اسلامی در ادوار گذشته است، یکی از مهمترین رهاوردهای مطالعات اسلامی در غرب است. بی‌گمان، شناخت جوانب مختلف دین اسلام و مذاهب مختلف آن با این رویکرد و روش تازه ثمرات مبارکی در پی خواهد داشت که محقّقان مسلمان باید خود را از آنها بهره‌ور گردانند.
یکی از مهمترین شاخه‌های اسلام‌شناسی در غرب مطالعات کلام‌پژوهی است که میزان قابل توجّهی از تحقیقات مستشرقان را به‌خود اختصاص داده است. در چند دهۀ گذشته محقّقان شاخص و برجسته‌ای در این حوزه ظهور پیدا کرده‌اند که از آن میان چهار تن مبرّز و برترند: ریچارد فرانک فقید در عرصۀ تحقیقات مربوط به کلام اشعری1

مجموعه مقالات کلامی فلسفی وی در سه مجلّد تحت عناوین زیر جمع‌آوری و بازچاپ شده است:

Frank, Richard MacDonough, Philosophy, Theology and Mysticism in Medieval Islam. Texts and Studies on the Development and History of Kalām, Volume I, edited by Dimitri Gutas, (Variorum Collected Studies Series), x+ 392 pp., Burlington and Aldershot: Ashgate, 2005
Frank, Richard M., Early Islamic Theology: The Muʿtazilites and al-Ashʿarī. Texts and Studies on the Development and History of Kalām, Volume II, edited by Dimitri Gutas, (Variorum Collected Studies Series), xii+384 pp., Burlington and Aldershot: Ashgate, 2007
Frank, Richard M., Classical Islamic Theology: The Ashʿarites. Texts and Studies on the Development and History of Kalam, Volume III, edited by Dimitri Gutas, (Variorum Collected Studies Series), x+428 pp., Burlington and Aldershot: Ashgate, 2008

، دانیل ژیماره2

Daniel Gimaret

در حیطۀ پژوهش‌های معتزلی، یوزِف فان اِس3

Josef Van Ess

در قلمرو تاریخ کلام و فِرَق اسلامی، و ویلفِرد مادِلونگ4

Wilferd Ferdinand Madelung

در حوزۀ کلام معتزلی و شیعی و تاریخ فِرَق اسلامی. در کنار اینها، نسل جدیدی از محقّقان نیز در مراکز علمی و دانشگاه‌های غربی تربیت شده‌اند که نقش شایان توجّهی در پیشبرد تحقیقات مربوط به معتزله‌پژوهی و شیعه‌شناسی ایفا نموده‌اند. از میان این افراد پژوهشگرانی چون گِرگور شوارْب5

Gregor Schwarb

، یان تیلِه6

Jan Thiele

، دیوید اِسکِلِر7

David Sklare

، کامیلا آدانگ8

Camilla Adang

، سارا اِسترومسا9

Sarah Stroumsa

، حُسَین علی عبدالساتِر10

Hussein Ali Abdulsater

، سجّاد رِضوی11

Sajjad Rizvi

و خاصّه دو شاگرد پروفسور مادلونگ یعنی استاد حسن انصاری و زابینه اِشمیتکه12

Sabine Schmidtke

مساهمت بیشتری در معرّفی معتزله و شیعه (اعمّ از زیدیّه و امامیّه) داشته‌اند. «مجلّۀ مطالعات شیعی»13

Shii Studies Review

که چند سال پیش به همّت این دو دانشمند بنیان نهاده شد و تاکنون سه شماره از آن از سوی انتشارات بین‌المللی بریل منتشر شده است تلاش حائز اهمّیّت و درخور ستایش دیگری از آنان در راستای معرّفی تشیّع امامی و زیدی و اسماعیلی در قالب مقالات علمی آکادمیک است.
کتاب ارزشمند «مطالعاتی در باب سنّت‌هایِ عقلانیِ اسلامی در قرون میانی» یکی از دستاوردهای پژوهشی آقای دکتر حسن انصاری و زابینه اشمیتکه در عرصۀ مطالعات اسلامی و به‌طور خاص حوزۀ شناخت جریان‌های فکری عقلانیِ اسلامی است. این کتاب ویراست بازنگریسته و تازه‌شده‌ای است از مجموعه مقالاتی که پیش از این هر یک جداگانه در مجلّات و مجالات مختلف به‌چاپ رسیده بوده است و اکنون در کنار هم و در قالب مجلّدی مستقل بازچاپ شده است. مقالات این کتاب بخش مهمّی از پژوهش‌های دامنه‌دار و پرشماری است که نویسندگان نامبرده طی چند دهۀ اخیر در خصوص مکتب معتزله و دو مذهب مرتبط با آن در قرون میانی اسلامی، یعنی امامیّه و زیدیّه منتشر کرده‌اند.
با لحاظ نسبت و رابطۀ تنگاتنگی که دو مکتب بغداد و حلّه در کلام امامیّه با کلام معتزلی در طول چندین قرن داشته است14

درخصوص نسبت و رابطۀ کلام امامیّه با کلام معتزلی نگرید به: عطائی نظری، حمید، «کلام شیعی و گفتمان معتزلی (ملاحظاتی در باب مسألۀ تأثیرپذیری کلام امامیّه از کلام معتزله)»، مجلّۀ آینه پژوهش، سال 28، ش 167 _ 168، آذر تا اسفند 1396، صص 3 _ 40.

اهمّیّت و ضرورت تحقیق در باب معتزله و اندیشه‌های کلامی آنان در مطالعات مربوط به تاریخ کلام امامیّه آشکار می‌شود. برای دست یافتن به شناختی کامل و دقیق از اندیشه‌های کلامی متکلّمان امامی در دو مکتب بغداد و حلّه ناگزیر از بررسی و مطالعۀ معتزله و سه نظام کلامی زیر مجموعۀ آن، یعنی مکتب بصره و مکتب بغداد و مکتب ابوالحسین بصری (د: 436 ه‍‌.ق.) هستیم. از این‌رو، هرگونه تحقیقی در باب این سه مکتب معتزلی و نیز کلام زیدیّه، که متکلّمان آن چندین قرن نمایندۀ اندیشۀ اعتزالی بوده‌اند، تأثیری مستقیم بر پیشرفت تحقیقات مربوط به کلام امامیّه دارد و از این حیث باید گرامی داشته شود.
از سوی دیگر با توجّه به گسترش و تقویت روزافزون جریان‌های ظاهرگرا در سرزمین‌های اسلامی و ترویج خوانش‌های حشوی‌گرایانه از اسلام، پرداخت به سنّت‌ها و جریان‌های عقل‌گرای اسلامی که نماینده و نمود بارز آن مکتب معتزله و دو مذهب متأثّر از آن یعنی امامیّه و زیدیّه هستند اهمّیّت و ضرورت بیشتری پیدا می‌کند. از این حیث تحقیق در باب مکاتب خردگرای معتزله و زیدیّه و امامیّه می‌تواند تا حدودی با اندیشه‌های افراطی جریانهای فکری ظاهرگرا مقابله نماید و به تعدیل افکار و گرایش‌های آنان منجر شود. به هر روی واقعیّت آن است که پس از گذشت سالیان دراز از حیات فکری مکاتب نامبرده هنوز شناخت جامع و دقیقی از آنها حاصل نشده است و تا دستیابی به معرفتی فراگیر و شایسته از این مکاتب راهی طولانی در پیش داریم. بنابراین بذل عنایت کافی و حمایت وافی به تحقیقات مربوط به این مکاتب امری بایسته و سزاوار است.
کتاب «مطالعاتی در باب سنّت‌هایِ عقلانیِ اسلامی در قرون میانی» که به عنوان هفتمین اثر از مجموعۀ «منابعی در مطالعات اسلامی و عربی» به سرویراستاری یوزِف.ای. لوری15

Joseph E. Lowry

، دِوین جِی. استوارت16

Devin J. Stewart

، شوکَت ام. توراوا17

Shawkat M. Toorawa

از سوی انتشارات لاک‌وود در شهر آتلانتایِ ایالت جُرجیای آمریکا منتشر شده است حاوی هفده مقاله در شش بخش‌ به شرح زیر است:

(1) اعتزالگرایی
در این بخش چهار مقاله درج شده است که هر کدام به بررسی موضوعاتی در باب آثار و آراء یکی از شاگردان قاضی عبدالجبّار معتزلی، یعنی ابورشید نیشابوری و ابوالفضل العبّاس بن شَروین و ابوالحسین بصری می‌پردازد. در ادامه توضیح کوتاهی در خصوص هر یک از این مقالات ارائه می‌شود:

1_ اعتزالگرایی پس از عبدالجبّار: کتاب مسائل الخِلاف فی الأصولِ ابورشید نیشابوری (تحقیقاتی در باب انتقال علم از ایران به یمن در قرن ششم و هفتم هجری قمری، بخش نخست)18

Muʿtazilism after ʿAbd al-Ǧabbār: Abū Rašīd al-Nīsābūrī’s K. Masāʾil al-Ḫilāf fī l-Uṣūl (Studies on the Transmission of Knowledge from Iran to Yemen in the 6th/12th and 7th/13th c., I)

، (صص 3 _ 38).
نویسندگان در این مقاله به معرّفی ابورشید نیشابوری، شاگرد و جانشین قاضی عبدالجبّار معتزلی (د: 415 ه‍.ق.) متکلّم نامدار معتزلی، و کتابی ناشناخته از او به نام مسائل الخِلاف بیننا و بین المُشبِّهة و المُجبِرة والخوارج والمُرجِئة پرداخته‌اند. در حالی که پیش از این، ویراستی از کتاب معروف نیشابوری با نام کتاب المسائل فی الخِلاف بین البصریین والبغدادیین ارائه شده است، کتاب مسائل الخِلاف بیننا و بین المُشبِّهة تاکنون منتشر نشده و به صورت خطّی در دست‌نوشت شمارۀ 696 مکتبة الأوقافِ جامع کبیرِ صَنعاء باقی مانده است. در مقالۀ بالا توصیفات این نسخه و مطالبی در باب محتوای اثر و نسبت آن با المغنیِ قاضی عبدالجبّار و نیز نِکاتی کلّی در باب مراحل انتقال مکتوبات دینیِ زیدی از شمال ایران به یمن در خلال نیمۀ دوم قرن ششم و نیمۀ نخست قرن هفتم هجری بیان شده است.

2_ اعتزالگرایی در ری و اَسترآباد: ابوالفضل العبّاس بن شَروین (تحقیقاتی در باب انتقال علم از ایران به یمن در قرن ششم و هفتم هجری قمری، بخش دوم)19

Muʿtazilism in Rayy and Astarābād: Abū l-Faḍl al-ʿAbbās b. Sharwīn (Studies on the Transmission of Knowledge from Iran to Yemen in the 6th/12th and 7th/13th c., II)

، (صص 39 _ 66).
موضوع این مقاله بررسی احوال ابوالفضل العبّاس بن شَروین یکی از شاگردان زیدی قاضی عبدالجبّار معتزلی و معرّفی آثار او از جمله یاقوتة الإیمان و واسطة البرهان و کتاب المدخل فی أصول الدّین است. نویسندگان مقاله همچُنین ویراستی از رسالۀ ابن شَروین را در باب تعریف اصطلاحات کلامی زیر عنوان حقائق الأشیاء بر اساس یگانه نسخۀ یمنیِ تاکنون شناخته شده از آن ارائه کرده‌اند.

3_ اقبال معتزله و زیدیه به کتاب المعتمد فی أصول الفقه ابوالحسین بصری: یادداشتی کتابشناختی20

The Muʿtazilī and Zaydī Reception of Abū l-Ḥusayn al-Baṣrī’s Kitāb al-Muʿtamad fī Uṣūl al-Fiqh: A Bibliographical Note

، (صص 67 _ 80).
در این نوشتار نخست به مُساهَمَت و مشارکت عالمان معتزلی در دانش اصول فقه پرداخته شده است و سپس کتاب المعتمد فی أصول الفقهِ ابوالحسین بصری و سنّت تداول آن در میان سنّیان معتزلی و غیر معتزلی (اعمّ از شافعیان و حنبلیان و حنفیان) و نیز در میان زیدیان مورد بررسی قرار گرفته است. در ادامه، تلخیصی از این کتاب با نام تجرید المعتمد که بر دست یکی از مهمترین پیروان بصری یعنی رکن‌الدّین مَلاحِمی خوارزمی (د: 536 ه‍.ق.) فراهم آمده است معرّفی شده و دو دست‌نوشتِ تاکنون شناخته‌شده از آن شناسانده و همسنجی شده است. این مقاله از حیث تشریح تاریخ پرداخت معتزله به دانش اصول فقه و نگاشته‌های آنان در این حوزه بسیار حائز اهمّیّت است.

4_ ردّیّۀ یوسف البصیر بر ابوالحسین بصری در یک دستنوشتِ زیدیِ یمنی از قرن هفتم هجری قمری21

Yūsuf al-Baṣīr’s Rebuttal of Abū l-Ḥusayn al-Baṣrī in a Yemeni Zaydī Manuscript of the 7th/13th Century

(با مشارکت ویلفِرد مادِلونگ)، (صص 81 _ 112).
موضوع اصلی این مقاله معرّفی نخستین ردّیّۀ یوسف البصیر بر تقریر ابوالحسین بصری از برهان حدوث و قِدَم و ارائۀ ویراستی انتقادی از مقدّمۀ این رساله و بخش عمده‌ای از فصل نخست آن است. برای درک موضوع و محتوای این مقاله اشاره‌ای کوتاه به پیشینۀ مجادلات ابوالحسین بصری با متکلّمان بصری بَهشَمی در خصوص برهان حدوث و قدم لازم به نظر می‌رسد.
پس از اینکه ابوالحسین بصری در کتاب تصفّح الأدلّة به تقریر متکلّمان بَهشَمی از برهان حدوث و قدم انتقاداتی وارد نمود و پاره‌ای از مبانی و مقدّمات آن مثل وجود اعراض و معانی را انکار کرد، با نقدهای شدیدی از سوی معتزلیان بَهشَمی و حتّی تکفیر از جانب آنان روبرو شد. او در پاسخ، ضمن تأکید بر باطل بودن ادلّۀ معروف متکلّمان در برهان حدوث و قدم، تقریر تازه‌ای را از این برهان ارائه کرد. در این میان ظاهراً بیشترین و مهمترین نقدها بر برهان ابوالحسین بصری از سوی متکلّم یهودیِ قَرائیمی، ابویعقوب یوسف البصیر (د: بین 428 _ 430 ه‍.ق.) ابراز شد که معاصر بصری و از پیروان قاضی عبدالجبّار و مدافعان کلام معتزلی بَهشَمی بود. وی دو ردّیّه یا نقض بر تقریر ابوالحسین بصری از برهان حدوث و قدم نگاشت و بر مبانی و استدلال‌های او در این تقریر ایراداتی وارد نمود. خوشبختانه دست‌نوشت‌هایی از بعض قسمتهای هر دو ردّیّۀ یوسف البصیر بر برهان ابوالحسین بصری چندی پیش یافت شد و به چاپ رسید.
نخست، آقای مادلونگ و خانم اشمیتکه بخش‌هایی از فصل پنجم تا فصل دهمِ نقض و ردّیّۀ دوم یوسف البصیر را به همراه چند رسالۀ دیگر در قالب کتابی منتشر کردند. این ویراست عربی، بر اساس یک نسخۀ خطّی به حروف عِبری متعلّق به مجموعۀ آبراهام فیرکوویچ محفوظ در کتابخانۀ ملّی روسیه در سَنت‌پطرزبورگ فراهم آمده است و به همراه ترجمۀ انگلیسی چاپ شده.22

Wilferd Madelung and Sabine Schmidtke, Rational Theology in Interfaith Communication: Abu l-Ḥusayn al-Baṣrī’s Muʿtazilī Theology among the Karaites in the Fāṭimid Age, Leiden, Brill, 2006, pp. 13-59

پس از آن، دو محقّق نامبرده به دست‌نوشت پاره‌هایی از نخستین ردّیّۀ یوسف البصیر دست یافتند و آن را در مقاله‌ای مستقل منتشر کردند.23

Wilferd Madelung and Sabine Schmidtke, “Yūsuf al-Baṣīr’s First Refutation (Naqḍ) of Abu l-Ḥusayn al-Baṣrī’s Theology”, in: A Common Rationality: Muʿtazilism in Islam and Judaism, ed. C. Adang, S. Schmidtke and D. Sklare, Würzburg, Ergon, 2007, pp. 229–276

این قسمت حاوی پاره‌هایی از نیمۀ دوم فصل نخستِ ردّیّۀ اوّل یوسف البصیر است که مثل قسمت پیشین از روی نسخه‌ای به حروف عِبری متعلّق به مجموعۀ آبراهام فیرکوویچ محفوظ در کتابخانۀ ملّی روسیه در سَنت‌پطرزبورگ به عربی تصحیح شده و با ترجمۀ انگلیسی به چاپ رسیده است. همچُنین، در ضمیمۀ این مقاله، همان ویراست قسمت چاپ‌شدۀ پیشین (قسمت‌هایی از فصل پنجم تا فصل دهم) از ردّیّۀ دوم نیز عیناً به همراه چند تکّۀ تازه‌یاب دیگر از اواخر فصل دوم و فصل سوم آن بازچاپ شد.24

ibid, pp. 277 – 296

در ادامه، نسخه‌ای از نخستین ردّیّۀ یوسف البصیر متعلّق به المکتبة الغربیة در جامع کبیرِ صنعاء (دار المخطوطات) پیدا شد که حاوی مقدّمۀ رساله و مقدار قابل توجّهی از فصل نخست آن است. این بخش نیز به‌صورت مقاله‌ای جداگانه در قالب فصلی از یک کتاب تصحیح و منتشر شد.25

Hassan Ansari, Wilferd Madelung and Sabine Schmidtke, “Yūsuf al-Baṣīr’s Rebuttal of Abū l-Ḥusayn al-Baṣrī in a Yemeni Zaydī Manuscript of the 7th/13th Century”, in: The Yemeni Manuscript Tradition, Edited by: David Hollenberg, Christoph Rauch, Sabine Schmidtke, Brill, Leiden, 2015, pp. 28 – 65

در این ویراست، افزون بر مقدّمۀ رساله و مقدار عمده‌ای از فصل نخست آن که برای اوّل بار چاپ شده است، نیمۀ دوم فصل نخست رساله نیز که _ چنانکه گفتیم _ پیشتر بر اساس یک نسخۀ مکتوب به خطّ عِبری تصحیح و منتشر شده بود26

Wilferd Madelung and Sabine Schmidtke, “Yūsuf al-Baṣīr’s First Refutation (Naqḍ) of Abu l-Ḥusayn al-Baṣrī’s Theology”, in: A Common Rationality: Muʿtazilism in Islam and Judaism, pp. 229–276

، با این نسخۀ نویافته نیز مقابله شد و مجدّد به چاپ رسید.27

Hassan Ansari, Wilferd Madelung and Sabine Schmidtke, “Yūsuf al-Baṣīr’s Rebuttal of Abū l-Ḥusayn al-Baṣrī in a Yemeni Zaydī Manuscript of the 7th/13th Century”, in: The Yemeni Manuscript Tradition, pp. 45 – 54

اکنون مجموع این قسمتها عیناً دوباره در اینجا به عنوان مقالۀ چهارم از مجموعه مقالات حاضر بازچاپ شده است.

(2) زیدی‌گرایی در ایران
مشتمل بر دو مقاله:

5_ اقبال زیدیّه به کتاب الأصولِ ابن خَلّاد: تعلیقِ ابو طاهر بن علی صفّار28

The Zaydī Reception of Ibn Khallād’s Kitāb al-Uṣūl: The Taʿlīq of Abū Ṭāhir b. ʿAlī al-Ṣafār

، (صص 115 _ 134).
در این مقاله نویسندگان به معرّفیِ تفصیلیِ مجموعۀ خطّیِ شمارۀ 102 کتابخانۀ علّامه طباطباییِ دانشکدۀ پزشکیِ دانشگاه شیراز دست‌یازیده‌اند که طی سالیان 673 _ 676 کتابت شده و حاوی آثاری کلامی از متکلّمان زیدی معتزلیِ ایران و یمن است. بخش عمده‌ای از این مجموعۀ خطّی عبارتست از تعلیقی که ابوطاهر بن علی صفّار تألیف یا استنساخ کرده است و نویسندگان مقاله نشان داده‌اند که این اثر بر مبنای کتاب الأصولِ ابن خَلّاد، یکی از متکلّمان معتزلی متقدّم، فراهم آمده است. مجموعۀ خطّی مزبور به تازگی به‌صورت نسخه برگردان در آمریکا به چاپ رسیده است.29

Ansari, Hassan; Schmidtke, Sabine, The Zaydī reception of Bahshamite Muʿtazilism: Facsimile Edition of MS Shiraz, Library of the Faculty of Medicine at the University of Shiraz (ʿAllāma Ṭabāṭabāʾī Library), majmūʿa 102, 378 pp, Piscataway, New Jersey, United States, Gorgias Press LLC, 2019

6_ زیدی‌گرایی ایرانی در قرن هفتم هجری: ابوالفضل بن شَهردَویرِ دیلمی جیلانی و تفسیر قرآن او30

Iranian Zaydism during the 7th/13th Century: Abū l-Faḍl b. Shahrdawīr al-Daylamī al-Jīlānī and His Commentary on the Qurʾān

، (صص 135 _ 138).
موضوع این مقالۀ کوتاه معرّفی و بررسی نسخه‌های تفسیر قرآن ابوالفضل بن شَهردَویر بن یوسف بن ابی الحسن دیلمی جیلانی مِرکالی (فعاّل در نیمۀ قرن هفتم هجری) است31

چاپ عکسی این تفسیر با مشخّصات زیر منتشر شده است:
دیلمی، ابوالفضل بن شهردویر، تفسیر کتاب الله، 2 ج، با مقدّمۀ: سیّد محمّد عمادی حائری، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی؛ کتابخانۀ تخصّصی تفسیر و علوم قرآنی، تهران، 1388.

و بیان مهمترین ویژگی‌های این تفسیر و ارائۀ تمام اطّلاعاتی که تاکنون دربارۀ مؤلّف زیدی آن به دست آمده است.

(3) زیدی‌گرایی در یمن
شامل شش مقاله:

7_ انتقال فرهنگیِ مکتوباتِ دینیِ زیدی و غیر زیدی از شمال ایران به یمن (از قرن ششم تا هشتم هجری قمری)32

The Cultural Transfer of Zaydī and non-Zaydī Religious Literature from Northern Iran to Yemen, Sixth/Twelfth Century through Eighth/Fourteenth Century

، (صص 141 _ 158).
در این مقاله نویسندگان نخست به معرّفی دولت‌های زیدیِ تأسیس‌شده در شمال ایران و یمن از قرن سوم تا ششم هجری پرداخته‌اند و سپس جریان انتقال آثار و مکتوبات علمی را از شمال ایران به یمن در قرون ششم تا هشتم هجری توصیف کرده‌اند. در ادامه، به اهمّیّت بررسی انواع مختلف منابعی که برای ترسیم فرایند انتقال میراث علمی زیدیان از شمال ایران به یمن باید مورد مطالعه قرار گیرد نظیر تراجم‌نامه‌ها و کتب طبقات و سیَر و تواریخ و مکاتبات و اجازات و اِسنادها و نسخ خطّی اشاره شده است.

8_ سنّت ادبی _ دینی در میان زیدیانِ یمنیِ قرن هفتم هجری (1): بالیدن امام المَهدی لدین الله احمد بن حسین بن قاسم (د: 656 ه‍.ق.)33

The Literary-Religious Tradition among 7th/13th Century Yemenī Zaydīs: The Formation of the Imām al-Mahdī li-Dīn Allāh Aḥmad b. al-Ḥusayn b. al-Qāsim (d. 656/1258)

، (صص 159 _ 192).
معرّفی رسالۀ سیرۀ امام المهدی لدین الله (د: 656 ه‍.ق.) که بر دست شرف‌الدّین یحیی بن قاسم حمزی (د: 677 ه‍.ق.) تألیف شده است و بیان وجوه اهمّیّت آن در شناخت مراحل آموزش عالمان یمنی در قرن هفتم هجری و تشریح حیات علمی زیدیّه در این دوره و نیز آگاهی از آثاری که در فرایند انتقال میراث علمی زیدیّه از ایران به یمن به این منطقه منتقل شده‌اند، چند موضوع اصلی این نوشتار است. در این مقاله همچُنین ویراستی از قسمتی از این رساله که به شرح تحصیلات مهدی لدین الله مربوط می‌شود بر اساس چهار نسخه به همراه تحلیلی از محتوای آن ارائه شده است. در ضمیمۀ مقاله نیز توضیحاتی در باب اَعلام مذکور در رساله آمده است.

9_ سنّت ادبی _ دینی در میان زیدیانِ یمنیِ قرن هفتم هجری (2): نمونۀ عبدالله بن زید عَنسی (د: 667 ه‍.ق.)34

The Literary-Religious Tradition among 7th/13th Century Yemeni Zaydīs (II): The Case of ʿAbd Allāh b. Zayd al-ʿAnsī (d. 667/1269)

، (صص 193 _ 230).
در این مقاله نویسندگان به شرح احوال و آثار یکی از فقها و متکلّمان زیدیِ قرن هفتم هجری به نام عبدالله بن زید عَنسی و نیز معرّفی و تحلیل اجازۀ محدّثی زیدی به نام احمد بن محمّد بن قاسم أکوَع (شُعله) به وی پرداخته‌اند. این اجازه حاوی آگاهی‌های مهمّی است در خصوص گسترۀ میراث علمی _ ادبی _ دینیِ در دسترس زیدیان یمن در آن عصر. در ادامۀ مقاله ویراستی انتقادی از این اجازه‌نامه بر بنیاد دو نسخه ارائه شده است و در ضمیمه نیز توضیحاتی در باب اَعلام و کتابها و مکانهایی که در اجازه ذکری از آنها رفته است درج گردیده.

10_ میان حلب و صَعده: اقبال زیدیان به دانشمندی امامی به نام ابن بِطریقِ حلّی35

Between Aleppo and Ṣaʿda: The Zaydī Reception of the Imāmī Scholar Ibn al-Biṭrīq al-Ḥillī

، (صص 231 _ 262).
در این مقاله نویسندگان با استناد به آثار مختلف زیدی شهرت و تداول کتاب العمده‌ی ابن بِطریق حلّی، محدّث برجستۀ امامی، را در میان زیدیان یمن نشان می‌دهند. از جملۀ این آثار که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است مجموعه‌ای خطّی است محفوظ در مکتبة آل العَنثَری در صَعده که بخشی از آن به خطّ عبدالله بن زید عَنسی کتابت شده و مشتمل بر سه اثر در باب آیات قرآنیِ مربوط به فضائل حضرت علی (ع) و اهل بیت او مثل کتاب العمده‌ است. به نظر نویسندگان مقاله، تا زمان امام منصور بالله (د: 614 ه‍.ق.) کتاب ارزشمند العمدة در کنار کتاب مناقب علی بن أبی طالب از ابن مَغازلی در زمرۀ مهمترین منابعِ حدیثی در دسترس عالمان زیدی یمنی قرار داشته است که حاوی منتخبی از احادیث اهل سنّت در باب فضائل اهل بیت (ع) هستند.

11_ کلام زیدی در یمن از قرن سوم تا قرن نهم هجری36

Zaydī Theology in Yemen, Third/Ninth through Ninth/Fifteenth Centuries

، (با مشارکت یان تیله)، (صص 263 _ 282).
در این نوشتار تاریخ کلام زیدی در یمن از حدود قرن سوم تا قرن نهم هجری به‌اختصار گزارش شده است. بدین منظور، نویسندگان به تعریف مهمترین مکاتب و جریان‌های کلامی مطرح در این قرون و نیز معرّفی برجسته‌ترین متکلّمان زیدی فعّال در آن ادوار دست یازیده‌اند.

12_ کلام زیدی در یمن در قرن هفتم هجری: عبدالله بن زید عَنسی و کتاب المَحَجّة البَیضاء فی أصول الدّینِ او37

Zaydī Theology in Seventh/Thirteenth-Century Yemen: ʿAbd Allāh b. Zayd al-ʿAnsī and His K. al-Maḥaǧǧa al-Bayḍāʾ fī Uṣūl al-Dīn

، (صص 283 _ 290).
این نوشتار در واقع ویراستی بازنگری شده از مقدّمه‌ای است که نویسندگان آن پیشتر بر چاپ عکسی کتاب المَحَجّة البَیضاء فی أصول الدّینِ حُسام الدّین عبدالله بن زید عَنسی (د: 667 ه‍.ق.)38

العَنسی، حُسام الدّین عبدالله بن زید، المَحَجّة البَیضاء فی أصول الدّین، نسخه برگردان دستنویس به نشانی cod. Arab. 1286 کتابخانۀ دولتی بایرن مونیخ، مقدّمه و فهارس: حسن انصاری و زابینه اشمیتکه، تهران، میراث مکتوب، 1394 ه‍.ش.

نگاشته بوده‌اند. در این نوشتار پس از اشاره به مهمترین مکاتب و جریان‌های کلامی در میان زیدیّه، شرح احوال و آثار فقیه و متکلّم برجستۀ زیدی یمن یعنی عبدالله بن زید عَنسی بازگو شده است. پس از آن، ساختار و محتوای کتاب و نیز دست‌نوشت‌های بازمانده از آن مورد بحث قرار گرفته است.

(4) تشیّع دوازده امامی
مشتمل بر سه مقاله:

13_ اقبال شیعیان به اعتزالگرایی (2): تشیّع دوازده امامی39

The Shīʿī Reception of Muʿtazilism (II): Twelver Shīʿīs

، (صص 293 _ 310).
موضوع اصلی این مقاله بررسی گرایش متکلّمان امامی به کلام معتزلی در ادوار مختلف است. نویسندگان مقاله در چند بخش به مرور تاریخ و ادوار کلام امامیّه و ارتباط متکلّمان امامی با مکتب معتزله در هر دوره پرداخته‌اند. آنان ابتدا گزارشی از کلام امامی در دورۀ حیات ائمّه (علیهم السّلام) ارائه کرده‌اند و سپس به وضعیّت کلام امامیّه در عصر غیبت صغری اشاره نموده‌اند. در دنباله، پیشرفت کلام امامیّه را در عصر غیبت کبری بررسیده‌اند و اثرگذاری‌های معتزله بر کلام امامی در این دوره را یادآور شده‌اند. نویسندگان در واپسین بخش نیز به تحوّلات کلام امامیّه در قرن ششم و هفتم هجری و شاخص‌ترین متکلّمان امامیّه در این دوره اشاره نموده‌اند و بر اثرپذیری آنها از مکتب ابوالحسین بصری تأکید کرده‌اند.

14_ شیخ طوسی: نگاشته‌های کلامی او و سنّت تداول آن‌ها40

Al-Shaykh al-Ṭūsī: His Writings on Theology and Their Reception

، (صص 311 _ 330).
تحریر نخست این مقاله به عنوان مقدّمه‌ای بر چاپ عکسی شرح المقدّمة فی الکلام در سال 2013 زیر عنوان «اقبال به نگاشته‌های کلامی شیخ طوسی در سوریه در قرن ششم هجری» انتشار یافت.41

The Reception of al-Shaykh al-Tūsī’s Theological Writings in 6th/12th Century Syria. ʿAbd al-Raḥmān b. ʿAlī b. Muḥammad al-Ḥusaynī and his Commentary on al-Shaykh al-Ṭūsī’s Muqaddima. Facsimile edition with Introduction and Indices. Tehran: Mīrāth-e maktūb & the Research Unit Intellectual History of the Islamicate World, Berlin

چاپ شده در: شرح المقدّمة فی الکلام مع المقدّمة فی الکلام، تحقیق و تقدیم: حسن انصاری، زابینه اشمیتکه، مرکز پژوهشی میراث مکتوب و مؤسّسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین، تهران، 1392.

یکسال بعد همین مقاله با اصلاحاتی ضمن مجموعه مقالاتی دیگر نیز به چاپ رسید. اکنون در اینجا ویراست بازنگری شده‌ای از مقالۀ یادشده بازچاپ 42

Hassan Ansari and Sabine Schmidtke, “Al-Shaykh al-Ṭūsī: His Writings on Theology and their Reception”, The Study of Shiʿi Islam: History, Theology and Law, ed. F. Daftary and G. Miskinzoda, London: I.B. Tauris, 2014, pp. 475-497

شده است.
در این مقاله زندگی شیخ طوسی و حیات علمی او و آثارش در دانش کلام بررسی شده است. همچُنین، نویسندگان توضیحاتی در خصوص گرایش کلامی و خصیصه‌های اندیشۀ کلامی شیخ و پیروی او از استادش شریف مرتضی ارائه کرده‌اند. در ادامه نیز دست‌نوشت شرح المقدّمة فی الکلام که شرحی است از نجیب‌الدین ابوالقاسم عبدالرحمن بن علی بن محمّد حسینی (د: 582 ه‍.ق.) بر رسالۀ المقدّمة فی الکلامِ شیخ طوسی معرّفی شده.
گفتنی است که ترجمۀ فارسی مقالۀ مزبور به قلم راقم این سطور در آیندۀ نزدیک به چاپ می‌رسد.

15_ تصحیحی انتقادی از رسالۀ مقدّمة فی المدخل إلی علم الکلامِ شیخ طوسی43

Al-Šayḫ al-Ṭūsī’s Muqaddama fī l-Madḫal ilā ʿIlm al-Kalām: A Critical Edition

، (صص 331 _ 348).
این نوشتار عبارتست از متن ویراستۀ رسالۀ المقدّمة فی الکلامِ شیخ طوسی در شرح اصطلاحات متداول در علم کلام. همین ویراست پیش از این به همراه چاپ عکسی شرح المقدّمة فی الکلام منتشر شده بوده است و در اینجا با اصلاحاتی بازچاپ شده است.44

شرح المقدّمة فی الکلام مع المقدّمة فی الکلام، تحقیق و تقدیم: حسن انصاری، زابینه اشمیتکه، مرکز پژوهشی میراث مکتوب و مؤسّسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین، تهران، 1392.

(5) تصوّف
مشتمل بر دو مقاله:

16_ ابوسَعد خرگوشی و کتاب اللوامعِ او: کتاب راهنمایی صوفیانه برای واعظان از نیشابورِ قرن چهارم45

Abū Saʿd al-Ḫargūšī and His Kitāb al-Lawāmiʿ: A Ṣūfī Guide Book for Preachers from Fourth/Tenth-Century Nishapur

، (صص 351 _ 360).
در این مقاله نخست به شرح احوال و آثار ابوسعد خرگوشی (د: 406 یا 407 ه‍.ق.)، یکی از صوفیان برجستۀ نیشابور، پرداخته شده است و سپس توضیحاتی در باب کتاب کمتر شناخته‌شدۀ او به نام کتاب اللوامع _ که اثری مهم برای تحقیق در دورۀ مَدرَسی تصوّف اسلامی است _ ارائه شده است. نویسندگان این مقاله نسخه‌ای منحصر بفرد از کتاب اللوامع را معرّفی نموده و بر اساس آن فهرستی از مطالب کتاب را بازگو کرده‌اند و گزارشی از محتوای اثر به دست داده‌اند.
ترجمه‌ای فارسی از این مقاله به چاپ رسیده و در دسترس است.46

نگرید به: «ابوسعد خرگوشی و کتاب اللوامع او، دستنامه‌ای صوفیانه برای وعظ از نیشاپورِ سده چهارم»، ترجمۀ جواد بشری، چاپ شده در: جشن‌نامه استاد محمدعلی مهدوی‌راد، به کوشش رسول جعفریان، نشر مورّخ _ کتابخانۀ تخصصی تاریخ اسلام و ایران، قم، 1391 ه‍.ش، صص 147 _ 162.

(6) سنّت‌های کتابشناختی
حاوی یک مقاله:

17_ کُنش‌های کتابشناختی در جوامع اسلامی، به همراه تحلیلی از نسخۀ شمارۀ or.13525 Hs. متعلّق به کتابخانۀ دولتی برلین47

Bibliographical Practices in Islamic Societies, with an Analysis of MS Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin, Hs. or. 13525

، (صص 363 _ 398).
تشریح و تعریف آثار علمی و مکتوباتی که در مناطق مختلف تمدّن اسلامی در ادوار مختلف رواج داشته است و مورد مطالعه و تدریس قرار می‌گرفته موضوعی مهم در تبیین فرایند پیشرفت و انتقال دانش در جهان اسلام است. آگاهی‌های ما در این‌باره تاکنون بسیار محدود بوده است و در خصوص بسیاری از مناطق همچنان نمی‌دانیم که چه آثاری در آنها تداول و شهرت داشته و در محافل و مدارس مختلف خوانده می‌شده است. به همین نحو آگاهی‌های ما در باب انتقال آثار به بوم‌های مختلف و گزینش آنها برای تدریس و تدارک آنها برای کتابخانه‌ها ناچیز است.
در مقالۀ بالا نویسندگان در بخش نخست به تعریف انواع مختلف منابعی که برای معرّفی آثار و مکتوبات اسلامی نگاشته شده‌اند و بیان نمونه‌های برجستۀ هر یک از آن انواع پرداخته‌اند، منابعی که با عناوین «مَشیخه»، «مُعجم»، «فَهرَسَة»، «فِهرست»، «اَسانید الکتب»، «برنامَج»، «ثَبَت»، «اجازة»، «کتب الإجازات» معروف هستند در کنار «فهارس خودنوشت»، «فهارس کتابشناختی مؤلّفان (فهرست آثار هر یک از دانشمندان اسلامی)»، «فهارس کتابخانه‌ها»، «فهارس منابع و مآخذ نویسندگان» و «جُنگ‌ها و مجموعه‌ها». بخش دوم مقاله اختصاص یافته است به معرّفی و تحلیل دست‌نوشتی محفوظ در کتابخانۀ دولتی برلین از یک وقفنامۀ کتب مورَّخ 1165 هجری قمری در سرزمین عثمانی که علائق دینی _ فرهنگی طالب علمی عثمانی را در قرن دوازدهم هجری نشان می‌دهد. نویسندگان همچُنین توضیحاتی مختصر در باب یکایک کتابهای مندرِج در این وقفنامه ارائه کرده‌اند.
پس از مقالات یادشده، در انتهای کتاب فهرست منابع مفصّل (صص 399 _ 453) و نمایه‌های اشخاص و اسامی کتب و مکانها و مراکز و نسخ خطّی (صص 455 _ 494) درج شده است که استفاده از اطّلاعات ارائه شده در مقالات را بسیار تسهیل می‌کند.
به استثنای یکی دو مقاله، سایر مقالات این مجموعه صبغۀ کلامی یا تراجمی _ تاریخی دارد و هر یک از آنها به معرّفی بُعدی ناشناخته از سنّت‌های عقلانی اسلامی می‌پردازد. تحقیق در باب معتزله و ارتباطات تاریخی آن با زیدیّه در ایران و یمن، بررسی چند و چون اثرگذاری این مکتب بر تشیّع زیدی و امامی، تاریخ کلام زیدی در قرون میانی و بررسی فرایند انتقال آثار و مکتوبات علمی زیدی از شمال ایران به یمن در این قرون از دغدغه‌های اصلی نویسندگان این مجموعه مقالات به‌شمار می‌آید. ویژگی مشترک بیشتر مقالات این کتاب پژوهش در باب موضوعات مربوط به معتزله و شیعه و زیدیه و تصوّف بر اساس نسخ خطّی و منابع تاکنون منتشر نشده است. از این رو، خوانندۀ این کتاب از طریق منابعی که پیشتر مورد بررسی قرار نگرفته است با جنبه‌ای از مکاتب یادشده آشنا می‌شود. مطالعۀ این کتاب برای تمام کسانی که به تحقیق در باب معتزله و زیدیّه و امامیّه اشتیاق و اشتغال دارند البتّه سودمند و لازم است، هم از جهت محتوای پرفایده‌ای که مقالات این کتاب دارند و هم از حیث روش تحقیق و نحوۀ استفاده از منابع مختلف به‌ویژه آثار مخطوط. امیدوارم با ترجمۀ این مقالات به زبان فارسی زمینۀ بهره‌وری بیشتر محقّقان ایرانی از آنها بیش از پیش فراهم شود.