چکیده:
نهج المسترشدین فی اصول الدّین یکی از رساله‌های کلامی پر ارج علّامۀ حلّی است که بر آن شروح متعدّدی نگاشته شده است. از میان ‌آن شروح، شرح متکلّم و منطق‌دان برجستۀ حلّی، نصیرالدّین کاشانی (قاشی) حلّی (د: 755 ھ . ق.) زیر عنوان موصل الطالبین إلی شرح نهج المسترشدین اثری ارزشمند و بسیار حائز اهمّیّت است. تاکنون تنها سه نسخه از این کتاب شناخته شده بود؛ امّا به تازگی راقم این سطور به نسخه‌ای دیگر از اثر دست یافت. در نوشتار حاضر، دست‌نوشتِ تازه‌یابِ یادشده که اکنون در یکی از کتابخانه‌های ترکیه نگهداری می‌شود معرّفی می‌گردد.

کلید واژه‌ها:
نهج المسترشدین فی اصول الدّین ، موصل الطالبین إلی شرح نهج المسترشدین، نصیرالدّین کاشانی، کلام امامیه، حلّه.

پیش از این در مقاله‌ای که راقم این سطور به منظور معرّفی نهج المسترشدین فی اصول الدّینِ علّامۀ حلّی تحریر و منتشر کرد، شروح متعدّد نگاشته‌شده بر این رساله را نیزمعرّفی نمود. در آن نوشتار از جمله، به شرح ارزشمند نصیرالدّین کاشانی (قاشی) حلّی (د: 755 ھ . ق.)، متکلّم امامی برجستۀ ساکن حلّه و استاد دانشورانی همچون سَیّد حَیدَر آملی (د: 787 ھ . ق.)، شمس الدّین محمّد بن صَدقه حلّی، سَیّد جلال‌الدّین ابوالعزّ عبدالله بن شرف‌الدّین شرف‌شاه علوی حسینی و ابن عَتائِقی حلّی (د: 790 ھ . ق.)، با نام «موصل الطالبین إلی شرح نهج المسترشدین» اشاره شد. در آن هنگام تنها سه نسخه از این اثر شناخته شده بود که وصف آنها در همان مقال بیان شد. چندی پیش، صدیق فاضل جناب استاد علی فاضلی نسخه‌ای را در اختیارم نهادند که پس از بررسی دریافتم دست‌نوشتی دیگر از همین موصِل الطّالبینِ نصیرالدّینِ کاشانی است که پیش از این گویا هیچ معروف نبوده است. در این یادداشت، در راستای تکمیل مطالب پیشگفته در باب موصل الطالبین، به معرّفی این نسخۀ تازه‌یاب می‌پردازم.
نسخۀ نویافته از این شرح، دست‌نوشتی است ضمن مجموعه‌ای خطّی متعلّق به کتابخانۀ حسن حُسنی پاشا با شمارۀ 1153 که هم‌اکنون در کتابخانۀ سلیمانیه در ترکیه نگهداری می‌شود. مجموعۀ خطّی شمارۀ 1153 حاوی چند اثر است که نخستین رسالۀ مکتوب در آن، موصِل الطّالبین است. در هیچ جای نسخه، نه عنوان درستِ اثر ذکر شده است، و نه اشارتی به نام نویسنده رفته است. تنها از طریق مقایسۀ متن اثر با سایر نسخه‌های موصل الطالبین می‌توان دریافت که این دست‌نوشت، نسخه‌ای است از شرح نصیرالدّین کاشانی بر نهج المسترشدین موسوم به موصل الطالبین. در فهرست کتابخانۀ حسن حُسنی پاشا از این نسخه با عنوان «نهج المسترشدین فی اصول الدین» یاد شده است. (نگرید: فهرست کتابخانۀ حسن حُسنی پاشا، ص 40) بر روی صفحۀ عنوان نسخه نیز نوشته شده است: «کتاب نهج المسترشدین فی اصول الدین علی مذهب الامامیة لا علی مذهب الأشاعرة و الماتریدیة» (نگرید: تصویر شمارۀ 1). کاتب این عبارت ـ که البتّه شخصی غیر از کاتب متن اثر است ـ نسخۀ حاضر را دست‌نوشتی از نهج المسترشدین که بر وفق مذهب امامیّه نوشته شده، معرّفی کرده است. از عبارت «لا علی مذهب الأشاعرة و الماتریدیة» می‌توان حدس زد کاتب صفحۀ عنوان، احتمالاً فردی غیر امامی بوده که در فضائی سنّیانه می‌زیسته که مذهب اشعری و ماتریدی در آنجا رواج داشته است. بنابراین، به احتمال زیاد این نسخه پس از کتابت، در محافل سنّی نگهداری می‌شده است. در همان صفحۀ عنوان نسخه و درست در زیرِ عنوان نسخه، نویسنده‌ای معاصر این دست‌نوشت را به اشتباه شرح نهج المسترشدین از فخرالمحقّقین (د: 771 ه‍. ق.)، فرزند علّامه حلّی، معرّفی کرده است. بر روی برگِ پس از صفحۀ عنوان نسخه، در حاشیۀ بالایی و ظاهراً با همان خطّ سیاه صفحۀ عنوان، نیز به غلط مکتوب است: «حاشیۀ نهج المسترشدین فی الکلام» که البتّه روی کلمۀ «حاشیه» خط زده شده است.

چنانکه بیان شد، مقایسۀ متن نسخۀ یادشده با سایر نسخ موصل الطالبین آشکار می‌سازد که این دست‌نوشت نه نسخه‌ای از متن نهج المسترشدینِ علّامۀ حلّی است و نه شرح آن از فخرالمحقّقین معروف به معراج الیقین،1

معراج الیقین فی شرح نهج المسترشدین فی أصول الدّین اثر محمّد بن حسن بن یوسف بن مطهّر حلّی (د: 771 ھ. ق.) ملقّب به فخرالمحقّقین، که آن را در تاریخ 6 ربیع الآخر سال 715 هجری به پایان برده است. این شرح به‌تازگی با تصحیح آقای طاهر السّلامی از سوی المرکز الإسلامی للدّراسات الاستراتیجیة وابسته به عتبۀ مقدّسۀ عبّاسیه کربلا منتشر شده است.

بلکه قطعاً رونوشتی است از موصل الطالبینِ نصیرالدّین کاشانی. بنابراین، عناوینِ ذکر شده بر روی صفحۀ عنوان نسخه و همچنین عنوان مذکور در فهرست کتابخانۀ حسن حُسنی پاشا در خصوص هویّت این نسخه هیچ‌یک درست نیست. احتمالاً همین عنوانهای غلط، موجب ناشناخته ماندن این نسخۀ کهن از موصل الطالبین تا به امروز شده است.
نسخه، کامل است و ظاهراً هیچ افتادگی و نقصان عمده‌ای ندارد. تنها در برخی مواضع، نسخه آسیب‌دیدگیهایی جزئی دارد. خطّ نسخه در برگهای پایانی تغییر کرده و اندکی نامنظّم‌تر شده است (نگرید: تصویر شمارۀ 3). این امر یا به احتمال قوی ناشی از تغییر کاتب نسخه است، یا بنا به احتمالی دیگر، در اثر تغییر در شیوۀ کتابت کاتب؛ یعنی در ابتدا و اواسط نسخه، کتابت با نظم و تأنّی بیشتری صورت گرفته است ولی در برگهای پایانی با شتاب و تعجیل افزونتر (مقایسه کنید: تصاویر شمارۀ 2 و 3). کتابت نسخه چندان استوار و دقیق نیست و حتّی در مواردی اغلاط آشکاری در نسخه دیده می‌شود مثل کتابت «الناس» به شکل «الناتن». با این وصف، نسخۀ مورد گفت‌وگو، هم به جهت قدمت و هم به سبب کامل بودنش، نسخه‌ای شایان توجّه از اثر بشمار می‌آید که حتماً باید در تصحیح آن مورد استفاده قرار گیرد.
بر اساس ترقیمۀ نسخه، کاتبِ بخش دوم این دست‌نوشت، شخصی امامی‌مذهب به نام «عیسی بن سلیمان بن عیسی العاملی» است (نگرید: تصویر شمارۀ 3):
«فرغ من تعلیقه العبد الفقیر الذلیل الحقیر ؟ من الذنوب عیسی بن سلیمان بن عیسی العاملی غفر الله له و لوالدیه و للمؤمنین آمین رب العالمین اختم بخیر یا کریم و صلی الله علی سیدنا».
کیشِ امامی کاتب از صلواتی که در پایان کتابت متن اثر نوشته است قابل فهم است: «و صلّی الله علی سیدنا محمد المصطفی و عترته الطیبین الطاهرین و سلم تسلیماً».
در کنار انجامه، گواهی بلاغ و قرائت نسخه نوشته شده است که نشان می‌دهد کاتب، نسخه را از آغاز تا انجام با نسخه‌ای دیگر مقابله کرده است: «بلغ مقابلة من أوّله إلی آخره والحمد لله رب العالمین». در حواشی نسخه نیز در مواضع مختلف، علائم بلاغ دیده می‌شود. در یک موضع، علامت بلاغ با این عبارت ثبت شده است: «بلغ مقابلةً بالنسخة التی کتب منها». این عبارت حاکی از آن است که مقابلۀ این نسخه با دست‌نوشتِ اصل اثر نبوده است؛ امری که طبعاً از اهمّیّت و ارزش نسخه تا اندازه‌ای می‌کاهد.
متأسّفانه انجامۀ نسخه فاقد اطّلاعاتی دربارۀ زمان و محلّ کتابت آن است و معلوم نیست که این نسخه کی و کجا نوشته شده است. در نسخه‌های دیگر این مجموعه هم، تا آنجا که بررسی شد، هیچ تاریخ کتابتی یافت نشد. با وجود این، از هَیأت و کَیفیّت نسخه می‌توان حدس زد که این دست‌نوشت در قرن هشتم یا اوایل نهم هجری قمری استنساخ شده باشد.
بر روی برگِ پس از صفحۀ عنوان نسخه، نام مالک نسخه «عیسی بن سلیمان» ذکر شده است که در واقع، همان کاتب نسخه نیز هست: «یثق بالله الواحد المنّان مالکه عیسی بن سلیمان» (نگرید: تصویر شمارۀ 4). در پایانِ یکی از رساله‌هایِ کوتاهِ دیگری که در واپسین برگهای این مجموعه کتابت شده است نیز دوباره نام مالک مجموعۀ خطّی ثبت گردیده است: «یثق بالله الواحد مالکه عیسی بن سلیمان ابن عیسی العاملی الحاریصی» (نگرید: تصویر شمارۀ 5). همچُنین، در آخرین صفحۀ این مجموعۀ خطّی که در آن یادداشتهای پراکنده‌ای نوشته شده است، نام مالک مجموعه بدین نحو مکتوب است: «یثق بالله الواحد المنّان عیسی بن سلیمان بن عیسی الحاریصی» (نگرید: تصویر شمارۀ 6).
یکی از امتیازات و ویژگی‌های این نسخه حواشی مکتوب در بین سطور و اطراف پاره‌ای از صفحات نسخه است. این حواشی بر دو گونه است: بخشی از آنها با همان خطّ متن کتابت شده است و نویسندۀ آنها همان کاتب نسخه است؛ امّا شماری دیگر، حاشیه‌هائی است که با خطّی متفاوت و البتّه متأخّر از خطّ متن با رنگ سیاه در کناره‌ها و میان سطور نوشته شده است (نگرید: تصویر شمارۀ 2). این حواشی که البتّه چندان هم پرشمار نیست در نسخه‌های دیگر موصل الطالبین وجود ندارد.
در مجموعۀ خطّی شمارۀ 1153 کتابخانۀ حسن حُسنی پاشا به غیر از موصل الطالبینِ نصیرالدّین قاشی رساله‌های گوناگون دیگری هم موجود است؛ از جمله، متنی کوتاه با عنوان «باب ما لا یجوز همزه فی القران» از ابوالفضل عبدالرّحمن بن احمد بن الحسین الرازی،2

در الأعلامِ زِرِکلی نام او بدین صورت آمده است: ابوالفضل عبد الرحمن بن أحمد بن الحسن بن بندار العجلی الرازی (370 ـ 454 ه‍. ق.)؛ ظاهراً از عالمان علم قرائت و تجوید قرآن بوده و اثری با عنوان جامع الوقوف داشته است.

رساله‌ای یک برگی در علم قرائت، قسمتی کوتاه از کتاب الجنائزِ کافیِ شیخ کلینی، چند رسالۀ کوتاهِ یکی چند صفحه‌ای در علم قرائت و بیان اصول تجوید قرآن از جمله قصیده‌ای از سخاوی در همین زمینه، چند رِوایت پراکنده از پیامبر اکرم (ص) و شماری رِوایت در باب فضائل امیرالمؤمنین (ع).
از حیث رده‌بندی تاریخیِ نسخِ موصل الطالبین، نسخۀ تازه‌یابِ پیشگفته، هم‌اکنون جایگاه دوم را در میان چهار نسخۀ شناخته شده از اثر دارد. این چهار نسخه به ترتیب عبارتند از:
1) نسخۀ کتابخانۀ ملّی ملک به شمارۀ 1629 که در ششم ربیع الأوّل سال 791 هجری کتابت شده است.
2) نسخۀ شمارۀ 1153 کتابخانۀ حسن حُسنی پاشا ـ که چنانکه گفتیم ـ کتابت آن به احتمال قوی در نیمۀ دوم قرن هشتم یا اوایل قرن نهم هجری قمری صورت گرفته است.
3) نسخۀ شمارۀ 14662 کتابخانۀ آستان قدس رضوی که تاریخ استنساخ آن سال 1091 هجری قمری است.
4) دست‌نوشت شمارۀ 6536 کتابخانۀ آستان قدس رضوی که زمان کتابت آن به اواخر قرن دهم یا اوایل قرن یازدهم هجری قمری بازمی‌گردد.
شایان ذکر است که این دو نسخۀ رضویّه، در فهرست فنخا به عنوان شروحی ناشناخته بر نهج المسترشدین معرّفی شده‌اند؛3

نگرید: فنخا، ج 20، ص 914.

ولی در واقع، دست‌نوشت‌هائی از موصل الطالبین هستند.
موصل الطالبینِ نصیرالدّین کاشانی هنوز به طبع نرسیده است؛ ولی از قرار مسموع، در دست تحقیق است و إن شاء الله بزودی منتشر خواهد شد.