ابو جعفر محمّد بن حسن طوسی (م 460 ق) ملقّب به شَیخ الطائفة، از متکلّمان برجستۀ مکتب امامی بغداد به شمار می‌آید. وی نقش مهمّی در تشریح و ترویج آراء کلامی استادش جناب سَیّد مرتَضی (م 436 ق) داشته است، و به لحاظ سبک کلامی هم تا حدود زیادی پیرو مکتب وی بود. شیخ الطائفة آثار متعدّدی در علم کلام نگاشته است که از آن میان، کتاب تمهید الاصول به دلیل گستردگی و تفصیل مطالب اعتقادی همواره از اهمیّت ویژه‌ای برخوردار بوده است. این کتاب، املاء شیخ طوسی و در شرح بخش نظری رسالۀ کلامی ـ فقهیِ «جُمَل العلم و العمل» استادش علم الهدی به نگارش درآمده است. شیخ در این اثر بیشتر به شرح و بسط عبارات سَیّد مرتَضی پرداخته است و البتّه گاهگاه نیز نظرات خود را بیان کرده است. مقایسۀ مطالب این کتاب با آنچه سَیّد در آثار کلامی اصلی‌اش، یعنی الملخّص و تتمّۀ آن الذخیرة آورده است نشان می‌دهد که بیشترِ عبارات شیخ در این اثر برگرفته، یا به تعبیر دقیق‌تر: رونویسیِ محض از آثار یادشده از شریف مرتضی است. بخش کلامی اثر دیگر شیخ طوسی، یعنی الاقتصاد فیما یجب علی العباد تقریباً تلخیص همان مطالب شیخ طوسی در تمهید الاصول است و از این حیث تمهید اصالت بیشتری نسبت به الاقتصاد دارد.
تمهید الاصول نخستین بار در سال 1362 هجری شمسی به وضعی بغایت نامطلوب ـ و همچون اکثر متون کلامی مکتب بغداد با تصحیحی ناصحیح ـ توسّط دکتر عبدالمحسن مشکوة الدینی، در انتشارات دانشگاه تهران به طبع رسید و بوسیلۀ خود ایشان هم به فارسی ترجمه و منتشر شد. تصحیح دکتر مشکوة الدینی از تمهید الاصول کاستی‌ها و معایب بسیار دارد و به هیچ رو مناسب کتابی بدان پایه از اهمیّت، از مؤلّفی در شأن شیخ الطائفة نیست. همین امر این بنده را برآن داشت تا به پیشنهاد مکتبۀ علامه مجلسی (ره) به تصحیح انتقادی این اثر قیّم دست یازد و همّت خود را بر ارائۀ ویراستی درخورِ کتاب شیخ الطائفة مصروف دارد. هم اکنون چند سالی است که تصحیح این اثر بطول انجامیده است و امید می‌برم به لطف خداوند در آینده‌ای نه چندان دور آن را برای چاپ در ضمن سلسله مصادر بحار الأنوار که از سوی مکتبۀ علامه مجلسی (ره) منتشر می‌شود مهیّا سازم.
از تمهید الاصول سه نسخه بازمانده است که از میان آنها نسخۀ موجود در آستان قدس رضوی نسخه‌ای اصیل و کهن متعلّق به حدود قرن ششم هجری است. این دستنوشت که در واقع نسخۀ اساس در تصحیح حاضر نیز هست نسخه‌ای نفیس و کاملاً مشکول است. متأسّفانه این نسخه از انتها ناقص است و از اواسط بخش امامت به بعد کلام شیخ طوسی منقطع شده است. دو نسخۀ دیگر، رونوشت‌هایی متأخّر و گاه مغلوط از نسخۀ آستانه هستند که به همین جهت اهمیّت چندانی ندارند. در نتیجه، کار تصحیح تمهید الاصول عملاً با اتّکا بر همین تک نسخه انجام می‌گیرد، گو اینکه آن دو نسخۀ دیگر نیز در تصحیح کنونی بطور کامل مدّ نظر قرار گرفته‌اند. با توجّه به حرکت‌گذاری‌ها و ضبط‌های نسبتاً دقیق نسخۀ آستانه، در ویراست آتی از تمهید الاصول نیز سعی شده است این دقایق بطور کامل منعکس گردد و کتاب بصورت مشکول منتشر شود. چاپ پیش‌رو از تمهید الاصول به توفیق الهی در حدود هزار و دویست صفحه در سه مجلّد عرضه خواهد شد.
تمهید الاصول نخستین بار در سال 1362 هجری شمسی به وضعی بغایت نامطلوب ـ و همچون اکثر متون کلامی مکتب بغداد با تصحیحی ناصحیح ـ توسّط دکتر عبدالمحسن مشکوة الدینی، در انتشارات دانشگاه تهران به طبع رسید و بوسیلۀ خود ایشان هم به فارسی ترجمه و منتشر شد. تصحیح دکتر مشکوة الدینی از تمهید الاصول کاستی‌ها و معایب بسیار دارد و به هیچ رو مناسب کتابی بدان پایه از اهمیّت، از مؤلّفی در شأن شیخ الطائفة نیست. همین امر این بنده را برآن داشت تا به پیشنهاد مکتبۀ علامه مجلسی (ره) به تصحیح انتقادی این اثر قیّم دست یازد و همّت خود را بر ارائۀ ویراستی درخورِ کتاب شیخ الطائفة مصروف دارد. هم اکنون چند سالی است که تصحیح این اثر بطول انجامیده است و امید می‌برم به لطف خداوند در آینده‌ای نه چندان دور آن را برای چاپ در ضمن سلسله مصادر بحار الأنوار که از سوی مکتبۀ علامه مجلسی (ره) منتشر می‌شود مهیّا سازم.
از تمهید الاصول سه نسخه بازمانده است که از میان آنها نسخۀ موجود در آستان قدس رضوی نسخه‌ای اصیل و کهن متعلّق به حدود قرن ششم هجری است. این دستنوشت که در واقع نسخۀ اساس در تصحیح حاضر نیز هست نسخه‌ای نفیس و کاملاً مشکول است. متأسّفانه این نسخه از انتها ناقص است و از اواسط بخش امامت به بعد کلام شیخ طوسی منقطع شده است. دو نسخۀ دیگر، رونوشت‌هایی متأخّر و گاه مغلوط از نسخۀ آستانه هستند که به همین جهت اهمیّت چندانی ندارند. در نتیجه، کار تصحیح تمهید الاصول عملاً با اتّکا بر همین تک نسخه انجام می‌گیرد، گو اینکه آن دو نسخۀ دیگر نیز در تصحیح کنونی بطور کامل مدّ نظر قرار گرفته‌اند. با توجّه به حرکت‌گذاری‌ها و ضبط‌های نسبتاً دقیق نسخۀ آستانه، در ویراست آتی از تمهید الاصول نیز سعی شده است این دقایق بطور کامل منعکس گردد و کتاب بصورت مشکول منتشر شود. چاپ پیش‌رو از تمهید الاصول به توفیق الهی در حدود هزار و دویست صفحه در سه مجلّد عرضه خواهد شد.
سه شنبه ۳ تير ۱۳۹۳ ساعت ۱۳:۰۷
