ابوالحسن محمّد بن حسین بن محمّد بن موسی ملقّب به رَضی موسوی یا شریف رَضی موسوی ¹ ابن شهر آشوب، محمّد بن علی، معالم العلماء، ص 136. ، برادر شریف مُرتَضی، و نقیب و سرپرست علویان بغداد، در سال 359 زاده شد ² حلّی، حسن بن یوسف، خلاصة الأقوال، ص 270؛ ابن الساعی، علی بن انجَب، الدرّ الثمین فی أسماء المصنّفین، ص 208. ، و 47 سال بعد، در روز یکشنبه ششم محرّم سال 406 قمری درگذشت. ³ نجاشی، احمد بن علی، کتاب الرجال، ص 398. ابن انجَب ساعی در سرگذشت‌نامۀ او آورده است که شریف رضی نقابت علویان بغداد را بر عهده داشته ولی بعدها مقیمِ اهواز گشته و پسرش ابوالحسن الناصر نائب وی در کارهایش، از جمله نقابت علویان، شده است. ⁴ ابن الساعی، علی بن انجَب، الدرّ الثمین فی أسماء المصنّفین، ص 209.
وی به جهت تدوین سخنان منسوب به حضرت علی (ع) در قالب کتاب شریف نهج البلاغة شهرت فراوانی در میان امامیّه کسب کرده است. شریف رضی به لحاظ علمی بیشتر شخصیّتی ادبی دارد، و بطور خاص مقام وی در شعر عربی زبانزد همگان بوده است. به غیر از چند اثر موجز ⁵ از جمله کتاب تعلیق خلاف الفقهاء که چُنانکه از نامش پیداست در زمینۀ فقه بوده، و کتابِ ناتمامِ خصائص الائمّة که در آن به نقل رِوایات وارده در فضیلت حضرت امیر (ع) پرداخته است، و کتاب أخبار قضاة بغداد که کتابی تاریخی ـ تراجمی بوده است. ، دیگر آثار او، آثاری در زمینۀ شعر و ادب ⁶ نگاشته‌های وی در زمینۀ شعر و ادب عربی عبارتند از: كتاب الزيادات في شعر أبي تَمّام، كتاب الجيّد من شعر ابن الحَجّاج، كتابالزيادات في شعر ابن الحَجّاج،كتاب مختار شعر أبي إسحاق الصابي،كتاب ما دار بينه و بين أبي إسحاق من الرسائل. (نجاشی، احمد بن علی، کتاب الرجال، ص 398). دیوان شعر وی نیز در دو مجلّد به چاپ رسیده است، و چیره دستی او در شعر عربی را بخوبی نشان می‌دهد. نگرید: دیوان الشریف الرضی، دار بیروت للطباعة والنشر، 1403 ق / 1983 م. ، و مباحث بلاغی ـ ادبی در قرآن و رِوایات است. ⁷ برای آگاهی‌های افزونتر دربارۀ احوال و آثار شریف رضی نگاه کنید به: جعفری، سیّد محمّد مهدی، سیّد رَضی، طرح نو، چاپ دوم،1378ش؛ مقدّمۀ مفصّل عبدالحسین الحلّی بر حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، دار الأضواء، بیروت، 1406 ق. نجاشی و علامۀ حلّی نیز در وصف وی، به بیان اینکه شریف رضی شاعر مبرِّزی بود اکتفا کرده و هیچ او را به متکلّم بودن توصیف نکرده‌اند. ⁸ نجاشی، احمد بن علی، کتاب الرجال، ص 398؛ حلّی، حسن بن یوسف، خلاصة الأقوال، ص 270. در فهرست آثار او هم که در رجال نجاشی آمده است حتّی نام یک اثر کلامی نظام‌مند دیده نمی‌شود. بر این اساس باید گفت که شریف رضی از حیث فعّالیّت کلامی و تأثیر گذاریش بر بالندگی کلام شیعه در آن روزگار رتبه‌ای به مراتب پایین‌تر از برادرش شریف مرتضی داشته، و نقشی بسیار کم‌رنگ‌تر از او ایفا کرده است. با این وصف، از برخی دیدگاه‌های کلامی وی که در ضمن مباحث ادبی خود آورده تا اندازه‌ای می‌توان به خصائص اندیشۀ کلامی وی پی-برد. ⁹ برای آگاهی بیشتر از آراء کلامی وی نگاه کنید به: اسعدی، علیرضا، سیّد رضی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، 1390. البتّه برای شناخت جامعتر دیدگاه‌های کلامی شریف رَضی باید اثری به مراتب جدّی‌تر و پر برگ‌تر و پربارتر از اثر یادشده به نگارش درآید. برخی از آثار ادبی ـ بلاغی وی که از بخت خوش به دست ما رسیده و از خلال مباحث کلامی شایان توجّه مطرح در آن می‌توان با دیدگاه‌های کلامی شریف رضی آشنا شد عبارتند از:
1) تلخیص البیان فی مَجازات القرآن ¹⁰ موسوی، محمّد بن حسین، تلخیص البیان فی مَجازات القرآن، حقّقه: محمّد عبدالغنی حسن، الطبعة الثانیة، دار الأضواء، بیروت، 1406 ق. دو طبع دیگر این اثر عبارتست از:
موسوی، محمّد بن حسین، تلخیص البیان فی مَجازات القرآن، حقّقه: مکّی السیّد جاسم، الطبعة الأولی، عالم الکتب، بیروت، 1432 ق.
موسوی، محمّد بن حسین، تلخیص البیان فی مَجازات القرآن، تحقیق و تقدیم: علی محمود مُقَلّد، دار مکتبة الحیاة، بیروت، 1984 م.
2) حقائق التأویل فی متشابه التنزیل
تنها بخش پنجم این اثر بر جای مانده و به طبع رسیده است. ¹¹ موسوی، محمّد بن حسین،حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، شرح: محمّد رضا آل کاشف الغطاء، الطبعة الأولی، دار الأضواء، بیروت، 1406 ق.
3) المَجازات النَّبَویّة ¹² موسوی، محمّد بن حسین،المَجازات النبویّة، تصحیح: مهدی هوشمند، الطبعة الأولی، دار الحدیث، قم، 1380 ش.
شریف رضی چنان که می دانیم همچون برادرش شریف مرتضی، محضر شیخ مفید را درک کرده و از او علم آموخته است. افزون بر این وی در اصولین، یعنی اصول فقه و کلام، شاگرد قاضی عبدالجبّار معتزلی بوده است. این امر از تصریحات خود شریف رضی مبنی بر اینکه نزد قاضی آثاری از او همچونالعمدة فی اصول الفقه ¹³ نگرید:موسوی، محمّد بن حسین،المَجازات النبویّة، ص 176. و تقریب الاصول ¹⁴ نگرید:موسوی، محمّد بن حسین،تلخیص البیان فی مَجازات القرآن، حقّقه: محمّد عبدالغنی حسن، ص 212. و نیز شرح الاصول الخمسة ¹⁵ نگرید:موسوی، محمّد بن حسین،المَجازات النبویّة، ص 330. را خوانده است قابل فهم است. اجمالاً می توان گفت که روش و منهج کلامی شریف رضی در بیشتر مسائل کلامی، تا آنجا که از مباحث طرح شده در آثار او بر می آید، همچون شریف مرتضی، همان روش و منهج استادش قاضی عبدالجبّار معتزلی است. با این حال، برای قضاوت و ارزیابی دقیق در باب خصائص اندیشه کلامی وی باید تحقیقات بیشتری صورت گیرد، اوّل از همه آنکه آراء کلامی وی از خلال آثارش گردآوری و مبوّب گردد.